🎼🎵🎶💧जल आणि संगीत💧🎶🎵🎼(featured)

 🎼🎵🎶💧जल आणि  संगीत💧🎶🎵🎼

(featured)

आज ६ डिसेंबर, 

दादांचा म्हणजे 

जलपुरुष डॉ रा श्री मोरवंचीकर 

यांचा जन्मदिन!

त्यांना,

त्यांनीच 

निर्माण केलेल्या 

या जल-संगीताच्या, 

🪻

💧

🌷 🌷

🎼 🎼

🌸 🌸 🌸

🎵🎵🎵

🪷 🪷 🪷 🪷

🎶 🎶🎶 🎶

🌾 🌾 🌾 🌾 🌾

💧🎶🎵🎼"जल-संगीत"मय शुभेच्छा!🎼🎵🎶💧

🌾 🌾 🌾 🌾 🌾

🎶 🎶 🎶 🎶

🪷 🪷 🪷 🪷

🎵 🎵 🎵

🌸 🌸 🌸

🎼 🎼

🌷🌷

💧

🪻

               आज मितीस जलाचे महत्त्व कितीही वेळा सांगितले तरी त्याकडे कुणी फारसे लक्ष देत नाही. तथापि जल हा किती व्यापक विषय आहे किंवा जलाचा सर्व स्पर्शी अभ्यास करावयाचा झाला तर अभ्यासकाच्या अभ्यासाची व्याप्ती किती व्यापक असावी, याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे आजचा हा लेख. जल हाच एक विषय नाही, परंतु कुठलाही विषय असो, त्याच्या अभ्यासाची व्याप्ती कशी असावी, सर्वस्पर्शी कसा असावा आणि सर्वस्पर्शी म्हणजे नेमके काय आणि कसे, या साऱ्या गोष्टींचा उलगडा या एकाच लेखातून होतो. तुमचा अभ्यासाचा विषय कुठलाही असो, तो कसा अभ्यासावा, मांडावा आणि परिपूर्ण करावा/असावा याचे मार्गदर्शन आमच्या दादांनी म्हणजे डॉ रा श्री मोरवंचीकर करून ठेवले आहे! त्यांच्या अभ्यासाची, संशोधनाची व्याप्ती प्रचंड आहे. तथापि त्यांच्या अगदी एका छोट्याश्या लेखाचा सुद्धा परिपूर्ण अभ्यास केला तर प्रत्येकाला आपला विषय कसा अभ्यासावा आणि परिपूर्ण असावा याची नेमकी समज येते!

               तर हा आजचा जलाशी संबंधित त्यांचा लेख, जल आणि संगीत किंवा जलातील संगीत किंवा संगीतातील जल! 

               पाणी भावना व्यक्त करू शकते, हे अलीकडेच काही जपानी शास्त्रज्ञांनी सिद्ध करून दाखविले. त्यासाठी त्यांनी उत्तम संगीताच्या सान्निध्यातील जलाचे अणु तपासले. तेव्हा त्यांची छायाचित्रे अतिशय सुंदर, षट्कोनी आकाराची अशी आली. याउलट गडबड, गोंधळ असलेल्या स्थळांच्या सान्निध्यातील जलांचे अणु तपासले तेव्हा त्यांची छायाचित्रे अव्यवस्थित, बेढब आकृतींची मिळाली. तसेच निरनिराळ्या शहरातील नळांचे पाणी घेऊन त्यांच्या अणूंची वरील प्रमाणे तपासणी केली असता त्यांना असे आढळून आले की, जेथील पाणी अतिशय शुद्ध आहे, त्यांची चित्रणेही सुबक आली आहेत. यावरून पाणी संवेदनाक्षम आहे हे स्पष्ट झाले.(डॉ मसारू, ईमाटो, मेसेजेस फ्रॉम वाॅटर, नवा ज्ञानोदय, बिन पाणी सब सुना विशेषांक, मार्च २००४)

               ईमाटो यांचा प्रयोग यशस्वी ठरत असेल तर सर्व भूतांमध्ये, चराचरामध्ये आत्मा वास करत असतो, ही भारतीयांची समजूत खरी ठरते. म्हणून आपण भोजनापूर्वी प्रार्थना करतो. तसेच मंगलकार्य सिद्धीसाठी स्नान करतो. कार्यसिद्धी नंतर तीर्थ प्रश्न करतो वगैरे.

               भारताच्या सर्व मंगल कार्यात आणि दैनंदिन व्यवहारात पाण्याला अनन्य साधारण महत्व असल्याचे आपण अनेक प्रसंगी, अनेक उदाहरणांवरून पाहिले आहे. त्यामुळे पाण्यावर सदैव चेतनतत्वाचा  आरोप केला गेला आणि त्याला सर्व घटनांचे ग्राह्य साक्षीदार मानले गेले. त्यामधूनच पाण्याशी भावनिक असे हळुवारपणाचे नाते निर्माण झाले. या दृष्टीने विचार केल्यास जलतरंग आणि त्यातून निर्माण होणारे संगीत हा संगीताचा अविभाज्य घटक झाला. जलाचे आणि संगीताचे अतूट नाते निर्माण झाले. यामधूनच पाणी आणि स्वर परस्परांच्या जवळ आले. 

               भारतात सहा संपात अथवा ऋतू आहेत. तथापि वर्षा ऋतू हा सर्वांचा आवडता ऋतू आहे. त्याचे सौंदर्य काही आगळे वेगळे आहे. कारण जलसंपृक्तता, जलसान्निध्य, पर्जन्यसान्निध्य यामुळे सारी सृष्टीच चैतन्यमय झालेली असते. निसर्गापासून मानवापर्यंत सर्व जण प्रसन्न असतात. नटलेले असतात. नवचैतन्याचे वारे सर्वांच्या अंगात भिनलेले असते. याच ऋतूत आपल्या सणांचा पाठशिवणीचा खेळ सुरु होतो. याचा आरंभ श्रावण पंचामीने होतो, तिलाच नागपंचमी अथवा नागरपंचमी म्हणतात. झाडाझाडांवर झोके बांधलेले असतात आणि माहेरवाशिणी आपले प्रौढत्व विसरून झोक्यावर बेभान होऊन श्रावणाची गाणी गात असतात. गुराखी आपल्या बासरी मधून त्यांना समरसून प्रतिसाद देत असतात. या सर्वांबरोबरच बहरलेला मोर अधूनमधून केका करून आपल्या आनंदाला वाट करून देत असतो आणि ज्याच्या सान्निध्यात हे श्रवण नाट्य घडत आहे, तो निर्झर सुरेख पार्श्वसंगीत वाजवत असतो. बेडूक मंडूकसुक्तातून पर्जन्याची आराधना करत असतात. चातक मेघाचे जलप्राशन करून तृप्त झालेला असतो. चकोराची मात्र ओढाताण चालू असते. 

               कदाचित चातकाच्या आर्त स्वरातील प्रार्थने मधून आणि मयुराच्या तालबद्ध पदविन्यासातून मेघाची कृपा झालेली असते. सारे कसे चल, चंचल वाटत असते. आणि काहीशा अधिक चंचलतेच्या जाणीवेतून श्रावण बावरा झालेला असतो. चातकाचा संदेश मेघापर्यंत पोहोचविण्याचे मध्यम म्हणजेच संगीतात आळविला जाणारा राग! तो मेघाशी संबंधित असल्याने 'मेघमल्हार' सामान्यतः तो वर्षा ऋतूत गायिला जातो. कदाचित गान महर्षी तानसेनाने आपल्या सुरेल तानातून हाच राग छेडला असेल. पण त्यापूर्वीही तो राग गाण्याची परंपरा होतीच. तोच मुळी हा राग गुजरातमधील एका खेड्यातील अज्ञात कृषीवल कन्यकांकडून शिकला. त्यांची नावे तानसेनाने आपल्या स्वराला द्याव्या लागणाऱ्या आधारातून(तानी-नानी) अमर केली. 

               मेघमल्हार गायल्यास पर्जन्यवृष्टी होते, असे मानले जाते आणि तानसेनाच्या समकालीन बैजूबावराने ते सिद्ध करून दाखविल्याचे मानले जाते. यामागील आर्त स्वरांची मानसिकता आणि पर्जन्याचे आगमन हे शतकानुशतके मिथक आहे. वेदमहर्षी पासून पाडगावकरांपर्यंत यामध्ये खंड पडलेला नाही. सुरांच्या तालाने, न जाणो एखादा मेघराज बेहोष होऊन बेधुंद बरसत असेलही. बरसेलही. मेघमल्लार गायला आणि मेघ बरसायला एकाच वेळी आरंभ झाला असेल. म्हणून या रागात अनोखी आर्द्रता असल्याचे मानले जाते. ती कदाचित बाह्यचक्षुंना जाणवत नसेल; पण अंतः चक्षुंना ती आर्द्रता जाणवते. सामान्यतः जे सातत्याने भासते, जे अंतःकरणात ओतप्रोत भरलेले असते, तेच अंतःचक्षुंना दिसते. त्यामुळे जलाचे आणि स्वराचे अतूट नाते असते हे निश्चित. ते आनंदाश्रुतून पाझरत असते.

               पंचमी नंतर येणारे सगळे सण वटपौर्णिमा, नारळीपौर्णिमा, पोळा, गौरीगणपती, पितृपूजन, घटस्थापना, विजयादशमी, शारदोत्सव आणि अखेर दिवाळी म्हणजे श्रावण ते कार्तिक अशी एकीकडे स्वरांची तर दुसरीकडे जलाची आणि या उभयतांच्या मिलनातून होणारी आनंदाची लयलूट, उधळण सुरु असते.

               मेघमल्हार हा भारतीय रागदारीतील उत्तर राग. तो अनेक पद्धतीने(सूर मल्हार, मिया मल्हार) आळविला जातो आणि त्यामधूनच साकारणाऱ्या भावविभोर विश्वाचे दर्शन एकतर निसर्गात प्रत्यक्षच असते. अन्यथा अनुभवलेले, भोगलेले असते. म्हणून जलाच्या पार्श्वभूमीवर साकार झालेले भारतीय संगीत सर्व जगात श्रेष्ठ ठरले आहे. 

सहा रागिणी :

 सर्वसाधारणपणे वर्षा ऋतू मध्ये 'मेघमल्हार' व 'मियामल्हार' हे राग गायिले जातात. मेघ हा मुळचा पुरुष थाटाचा राग असून मल्लारी किंवा मल्हारी या सारख्या त्याच्या सहा रागिणी आहेत. तथापि आता मुळातील मेघ राग गात नाहीत. मात्र मेघमल्हार तसेच मियामाल्हार हे लोकमनात कायमचे घर करून आहेत. राग काफी थाटाचे आहेत. 

संत ज्ञानेश्वरांच्या विराणीतील मेघ मल्हार रागातील हे हृदयस्पर्शी भजन -

मोगरा फुलला I मोगरा फुलला I 

इवलेसे रोप लावियेले द्वारी I 

तयाचा वेलू गेला गगनावेरी I 

स्वरसम्राज्ञी लता मंगेशकर यांनी त्याला लोकांच्या हृदयापर्यंत पोहोचविले आहे. याशिवाय संत मीरा बाईंचे लोकप्रिय भजन, म्हारा हे गिरधर गोपाल I दुसरा न कोय II यातील आर्तता समाज विसरू शकत नाही. या रागाची अवीट गोडी आपणास 'गुड्डी' चित्रपटातील वाणी जयराम यांनी गायलेल्या 'बोले रे पपीहरा' या मेघमल्हाराच्या सुरांनी केव्हाही कोठेही पर्जन्याला सुस्नात झाल्याचा आनंद मिळवून देते.(भडकमकर रोचना, संगीतयात्रा, पुणे २००१) तसेच कै विद्याधर गोखले यांच्या 'पंडितराज जगन्नाथ' या नाटकातील या रागातील स्वरधारांनी कधीकाळी श्रोतृ वर्ग भिजून ओलाचिंब होत होता. ते प्रसिद्ध पद :

सावन-घन गरजे, बजाये मधूर मधूर मल्हार II धृ II 

चमचम नाचे उसकी सजनी, छेल छबेली नार...

इंद्रधनुषका मोर मुकुट सिर, सावनघन घनशाम चढाये I 

गोरी गोरी बिजली गोपी, अपना सुंदर रूप दिखाये I 

शहनाई बनपवन बजायें I करे मयूर पुकार I ... 

🪻

💧

🌷 🌷

🎼 🎼

🌸 🌸 🌸

🎵🎵🎵

🪷 🪷 🪷 🪷

🎶 🎶🎶 🎶

🌾 🌾 🌾 🌾 🌾

💧🎶🎵🎼"जल-संगीत"मय शुभेच्छा!🎼🎵🎶💧

🌾 🌾 🌾 🌾 🌾

🎶 🎶 🎶 🎶

🪷 🪷 🪷 🪷

🎵 🎵 🎵

🌸 🌸 🌸

🎼 🎼

🌷🌷

💧

🪻

©️®️डॉ रा श्री मोरवंचीकर 

भारतीय जल संस्कृती 

स्वरूप आणि व्याप्ती 

(पंचम वेद)