💧💦🫧जलदेवता - कलश किंवा घट🫧💦💧 (featured)

💧💦🫧 जलदेवता - कलश किंवा घट 🫧💦💧

(featured)

🪻🌿🪻गुरुपौर्णिमेच्या खूप साऱ्या आनंदी शुभेच्छा!🪻🌿🪻

               यापूर्वी मी बऱ्याच वेळा माझे गुरु डॉ रा श्री मोरवंचीकर यांचा 'जलपुरुष' म्हणून केलेला आहे. तसेच त्यांच्या नावा आधी असलेल्या बिरुदांमध्ये 'जलपुरुष' हे बिरूद कायमच असते. सोबतच त्यांचे जल या विषयावरील संशोधन, अभ्यास या बद्दलही उल्लेख केलेला आहे. त्यांचा जल संस्कृती वरील एक एकमेवाद्वितीय ग्रंथ म्हणजे "भारतीय जल संस्कृती - स्वरूप आणि व्याप्ती". या ग्रंथाचा उल्लेख पंचम वेद म्हणजेच पाचवा वेद असाही केला जातो. याच ग्रंथातील हा एक लेख. आपण सर्व वाचकांना अगदी मनापासून आवडेल, एव्हढेच नव्हे तर त्यातून बऱ्याच गोष्टी आकळतील. त्यातील शब्द न शब्द आपणास एक उर्जा देईल, विचार करण्यास प्रवृत्त करेल. अगदी आत पर्यंत पोहोचेल आणि एक प्रकारची स्वर्गीय तृप्ती देईल.  

              

               जीवन म्हणजे एक बंधन आहे आणि प्रत्येक जन्मात हे बंधन कायम असते. त्यातून केवळ परमेश्वर किंवा जल सुटका करू शकते, अशी गतकालीन समाजाची धारणा होती. विश्वाची उत्पत्ती वैश्विक जलातून झालेली असल्याने त्याम्ध्य्ये विलीन होणे म्हणजेच मोक्ष प्राप्त होणे होय. त्यामुळे पाण्याला देवत्व लाभले. यथाक्रम त्याची शेकडो प्रतीके उत्क्रांत झाली व शेवटी त्याला ब्रह्म स्वरूप प्राप्त झाले. त्यातूनच जलब्रह्म ही संकल्पना रूढ झाली. पाण्याचा वर्ण नील आहे. नील वर्ण हा शांती, सामंजस्य, सौंदर्य, सहिष्णुत्व यांचे प्रतिक असल्याने सर्व देवतांना श्याम वर्णात दाखवण्याचा प्रघात आहे. देवता या अंतिमतः जलस्वरूप आहेत. जलवर्ण हे देवतांचे व्यवच्छेदक लक्षण झाले. पुढे जलदेवता, कलश किंवा घट चा विचार मांडला आहे. 

जलदेवता 

कलश किंवा घट

               कृतज्ञतेच्या कल्पनेतून नद्यांना मातेचा सन्मान देण्यात आला आहे. माता ज्याप्रमाणे आपल्या पुत्राचे पोषण करते त्याचप्रमाणे नद्याही समाजाचे पोषण करतात. स्वतःसाठी हातचे काहीच राखून ठेवत नाहीत. नदी ही नवसाला पावणारी देवता असल्यामुळे तिला समाजात सामान्यतः स्त्रीत्वाचे प्रतिक मानले जाते. म्हणून तिला लोकमातेचा मान दिला जातो. सर्व द्रव्यांचे मूलद्रव्य जल असल्याने त्याचे महत्व अनन्यसाधारण आहे. त्यामुळे सरिता जलास तीर्थाचे मूल्य प्राप्त झाले. अशा जलात स्नान करण्याने इहलोकीचा मोक्ष मिळतो, हे तीर्थयात्रेचे प्रयोजन झाले. तीर्थ समाजाच्या आध्यात्मिक आणि भौतिक अशा उभय गरजांची पूर्तता करत असल्याने जीवनात तीर्थयात्रेला महत्व प्राप्त झाले. परिणामी जीवनातील सर्व कार्यांमध्ये जलपूजनास अग्रपूजेचा मान देण्यात आला.

              जन्मापासून मृत्यूपर्यंत जनजीवनाच्या सर्व घटना जलाच्या साक्षीने करण्याचा प्रघात निर्माण झाला. त्यामध्ये धार्मिक विधी, अध्यात्मिक विधी, सामाजिक विधी आणि मृत्यू नंतरच्या क्रियाकर्माचा समावेश होतो. कोणत्याही मंगलकार्याचा आरंभ म्हणून स्नानाने केला जातो. शुचिर्भूत होण्यासाठी स्नान आवश्यक मानले जाते. तसेच मंगलकार्याचा आरंभ जलपूजनाने म्हणजेच घटपूजनाने होतो. अशा प्रकारचे विधी तीर्थक्षेत्री करण्याने विशेष पुण्य लाभते. तथापि सर्वच कार्यासाठी तीर्थ सान्निध्य लाभणे अशक्य असल्याने तीर्थस्थळाचे जल पवित्र कुंभात भरून बरोबर नेण्याचा प्रघात निर्माण झाला आणि कुंभ, घट अथवा कलशाला जलप्रतीकाचा सन्मान लाभला. भारतीय संस्कृतीच्या अष्टमंगलात त्यामुळे कलशाचा समावेश करण्यात आला. मंगलप्रसंगी केले जाणारे कलशपूजन हे या वारश्यातून साकार झाले. गृहप्रवेश, सत्यनारायण, विवाहादी प्रसंगी कलशपूजनाला आद्य पूजेचा मान दिला गेला. याला अनेक शतकांची सामाजिक मान्यता असल्याचे दिसते. 

दसऱ्याच्या पार्श्वभूमीवर नवरात्रात पूजिले जाणारे घट हे एका अर्थाने जलपूजनच आहे. घटाचा आकार उदारासारखा असतो. उदरामध्ये पुनर्जन्माचे बिजांकुरण होते. याचे प्रतिक म्हणजे घटामध्ये लावलेली तृणधान्य होत. तृणाची पाती दसऱ्याच्या दिवशी डोक्यावर धारण करणे सृजनशक्तीचा आदर होय. 

               कलशाच्या मुखात विष्णू असून कंठात रुद्र म्हणजे शिव असतो.कलशाच्या तळाशी ब्रह्मा असून मध्यभागी मातृका असतात. कलशाचे सर्व अंग सागराने व सप्तद्वीप वसुंधरेने व्यापले आहे. चार वेद तथा संहिता हे सर्व कलशात अंतर्भूत झालेले आहेत. याशिवाय सूर्य तथा वसू यांचाही कलशामध्ये वास असतो. शिवाय गंगा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिंधू, कावेरी या नद्याही देवपूजनाप्रीत्यर्थ कलशात सदैव स्थित असतात. कलशातील जलास वरुणाचा प्रसाद मानले जाते. म्हणून कलश पूजन म्हणजे सर्व देवदेवता, वेद, सरिता, वरूण यांचे पूजन होय. यावरून भारतीय संस्कृती मधील कलशाचे महत्व समजण्यास हरकत नसावी. कलशाचे नऊ प्रकार मानले जातात. क्षितींद्र, जलसंभव, पवन, अग्नी, यजमान, कोशसंभव, सोम, आदित्य आणि विजय, कलशपूजनाच्या वेळी विजय कलशाची मध्यभागी स्थापना केली जाऊन आठ दिशेला उर्वरित कलशांची स्थापना केली जाते. समुद्रमंथनाच्या वेळी प्राप्त झालेले अमृत कुंभामध्ये तथा कलशामध्ये ठेवले होते. हे अमृत ज्या-ज्या ठिकाणी सांडले; त्या-त्या ठिकाणी आजही कुंभमेळा भरविला जातो. सोमरस साठविण्यासाठी कलशाचा उपयोग केला जात होता. कलशाचे महत्व भारतातील सर्वच धर्मांनी मान्य केले होते. साहित्यामध्ये आणि वास्तूकलेमध्ये ठिकठिकाणी याचे आपल्याला दर्शन होते.

               अतिप्राचीन कालखंडात मृताला कुंभात दफन करण्याची प्रथा होती. त्याचा पुनर्जन्म व्हावा, या भूमिकेतूनच ही प्रथा निर्माण झाली. विशेषतः लहान मुलांचे दफन एकावर एक मुख असणाऱ्या दोन कुंभांमध्ये केले जात असे. मृत बालकाचे माता व पिता यांचे प्रतिक म्हणून दोन कलशांचा वापर करत असतं. पृथ्वीला कुंभा म्हटले जाते. कारण कुं म्हणजे पृथ्वी. कुंभ किंवा कुंभा म्हणजे पृथ्वीतत्त्वाने युक्त असलेले. आरंभी कुंभारी काम स्त्रियाच करीत असतं.स्त्री हे मातृत्वाचे व्यष्टीरूप मानले जाते. स्त्रीने कुंभ करणे याला विशेष महत्व आहे.म्हणजे गर्भधारणा करणे असे मानले जात होते. म्हणून कुंभाचे स्त्रियांच्या आणि एकंदर समाजजीवनाच्या प्रत्येक अंगात महत्वाचे स्थान आहे. संक्रांत हा सण याचे उत्तम उदाहरण आहे. कर्नाटकामध्ये याचे महत्व कर्गा महोत्सवाच्या विधीतून स्पष्ट होते. अनेक ठिकाणी पूर्णकुंभ महोत्सव साजरे केले जातात. राजालाही राज्याभिषेकापुर्वी अशा प्रकारच्या हिरण्यकुंभातून(सोन्याच्या पात्रातून) दुसरा जन्म घ्यावा लागतो म्हणून त्या विधीला हिरण्यगर्भदानविधी म्हटले जाते. वेश्येलाही कुंभा मानतात. कलश हे म्हणून मोठे रूपक मानले जाते. कलश हे पार्थिव म्हणजे शरीर आणि जल म्हणजे जीवन. म्हणून घडा किंवा कलश नेहमी भरलेला असावा. मंदिराच्या अग्रभागीही कलशाची रचना केली जाते. त्यामध्ये कलश आणि नारळ एकत्रितरित्या दाखविलेले असतात. 'ज्ञानेश्वरी' मध्ये ज्ञानेश्वरांनी अठराव्या अध्यायाला कालशाध्याय असे म्हटले आहे.(ढेरे रा. चिं., लज्जागौरी, पुणे १९७८)

प्राचीन होयसळ श्री चन्नकेशव मंदिर, हुल्लेकेरे, हासन

शिखरावरील पाषाण कलश!

💧💦🫧IIजलार्पणमस्तु II🫧💦💧 

🪻🪻🪔II गुरुर्पणमस्तु II 🪔🪻🪻

©️®️डॉ रा श्री मोरवंचीकर 

(भारतीय जल संस्कृती

  स्वरूप आणि व्याप्ती)

गुरुपौर्णिमा २०२५ 

१० जुलै २०२५