🛕🛕मंदिराच्या शिल्पंकलेची जनसामान्यांच्या जीवनाशी ओळख🛕🛕

 🛕🛕मंदिराच्या शिल्पंकलेची जनसामान्यांच्या जीवनाशी ओळख🛕🛕 

                  जगभरात भारताची एक कृषीप्रधान देश म्हणून ओळख आहे. पण त्यापेक्षा कणभर जास्तच भक्ती प्रधान देश म्हणून ओळख आहे. ही भक्ती पंचमहाभूतां पासून, जन्मदात्या माता-पिता, देव-देवता, पशु-पक्षी, वृक्ष-वल्ली  पर्यंत सगळ्याप्रती दिसून येते. या सगळ्यांतून भक्तीचे दोन प्रकार पडतात, सगुण आणि निर्गुण. निर्गुण भक्तीतून वाङमय निर्मिती झाली आणि सगुण भक्तीतून मूर्ती, शिल्पं, मंदिर यांची निर्मिती झाली. 

                 वैदिक काळातील आचरणात 'प्रतिक पूजन' कुठेही आढळत नाही. तथापि नंतरच्या काळात मानवाला आपल्या श्रद्धा-भक्ती निश्चिती साठी भौतिक प्रतिमांची गरज भासू लागली. मग त्यासाठी सुरवातीला ओबड-धोबड प्रतिमा अस्तित्वात आल्या. ह्या प्रवासाचा हळूहळू विकास होत, ओबड-धोबड प्रतीकांपासून ते अतिशय सुंदर आणि स्वर्गीय कलाकुसरीने मंडीत अशा मूर्तीपर्यंत होत गेला. यासोबतच या देव-देवतांची घरं म्हणजे देवालय. या देवालायांचा प्रवास सुद्धा अगदी साध्या पानाच्या द्रोणापासून सुरु होऊन, उंच चौथरा, चार बाजूंनी आडोसा आणि छत, पुढे शिखर, अनेक मंडप आणि इतर कलाकुसर युक्त घटक त्यात समाविष्ट होत गेले. राजाच्या निवासासाठी राजप्रासाद. देवांचे स्थान तर राजाच्याही खूप उच्च. त्यामुळे ही देवालये सुद्धा राजप्रसादासारखी भव्य-दिव्य आणि सौंदर्याची लयलूट करणारी असावी, असे मानवाला वाटत गेले. त्यातूनच असंख्य भव्य देवालायांची म्हणजेच मंदिरांची उभारणी झाली. 

                 ही सगळी देवालये कुठल्या नी कुठल्या देवदेवतांची आहेत. त्यासोबतच त्यांचे निरनिराळ्या अवतार, त्यांच्या पत्नी, शक्ती, इतर परिवार-देवतांचा सुद्धा समावेश झाला. मंदिरांचा आकार प्रचंड. त्यामुळे मंदिराच्या अंतरंगात तसेच बाह्यांगावर मुबलक जागा. आधी म्हटल्याप्रमाणे ही मंदिर म्हणजे देवता-प्रासाद, हे प्रासाद स्वर्गीय सौदर्याने मंडित असायलाच हवे. मग त्यासाठी ह्या विविध देव-देवतांच्या शिल्पांच्या व्यतिरिक्त अनेक शिल्पं अंकित केलेली आहेत. अर्थातच या सगळ्या शिल्पांचे अंकन अतिशय अभ्यास पूर्ण तर आहेच तथापि त्या-त्या शिल्पांचे त्या-त्या मंदिरातील स्थान सुद्धा अतिशय विचारांती निश्चित केलेले आहे. या सगळ्यामागे अतिशय सखोल अभ्यास आहे.

                  तथापि आज आपण या अशा म्हणजे देव-देवतां व्यतिरिक्त शिल्पांचा, म्हणजेच मानवाच्या सामान्य जीवनातील खूप जवळचे नाते दर्शविणाऱ्या शिल्पांचा धावता आढावा घेऊ या. खरतरं हा विषय सुद्धा खूपच अफाट आहे. ती शिल्पं, त्यांचे त्या-त्या मंदिरातील स्थान, त्याची कारणे वगैरे वगैरे. असे बरेच पैलू आहेत. परंतु आज मात्र ही शिल्पं कोणकोणती आहेत, याचाच ओळख-आढावा घेतला तरी एक लेख पुरेसा होईल असे वाटत नाही. तरीही शक्य तितक्या जास्तीत जास्त शिल्पांची ओळख करून घेऊ या.

                  मंदिर म्हटले की सामान्य मानव, मंदिराच्या गाभाऱ्यात जातो आणि डोळे मिटून भक्तिभावाने नमस्कार करतो. त्यामुळे मंदिरातील इतर शिल्पं सोडाच, पण गाभाऱ्यात कोणत्या देव-देवतेची मूर्ती आहे हे सुद्धा नीटसे माहिती नसते. त्यामुळे इतर शिल्पांबद्दल माहिती असणे शक्यच नाही. दुसरे कारण म्हणजे सामान्य मानवाची मानसिकता. तो मंदिरात कधीही मोकळ्या मनाने, आनंदाने जात नाही. तो काहीसा घाबरलेल्या, गोंधळलेल्या अवस्थेत असतो. म्हणजे असे केले तर देव रुष्ट होईल, तसे केले तर पाप लागेल वगैरे सारख्या गोष्टींनी त्याचे मन पूर्वग्रहदुषित असते. त्यामुळे (फक्त)मंदिरात असतांना, आपल्याकडून कुठल्याही प्रकारची चुकीची वर्तणूक होऊ नये, या काळजी आणि भीती पोटी त्याचे, हवे त्या गोष्टींकडे, घटकांकडे लक्ष जाणे दुरापास्तच. असो. 

                    तर, अशी सगळी शिल्पं नीट बघितली तर आपल्या असे लक्षात येते, की ही सगळी शिल्पं म्हणजे सामान्य जन-जीवनाचा भाग आहेत. मानवाच्या रोजच्या जीवनाचा अत्यंत महत्वाचा, जवळचा आणि अविभाज्य भाग म्हणजे निसर्ग. निसर्गात विविध प्रकारचे वृक्ष, पानं, फुलं, फळं असतात. याच फुलं-पानं-फळांचा वापर सेवन करण्या व्यतिरिक्त सजावटी साठी आजही प्रामुख्याने केला जातो. प्रत्येक छोट्या-मोठ्या मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या, तोरणावर, ललाट बिम्बावर, द्वारशाखांवर, उदुंबरावर(उंबरठ्यावर), चंद्रशिळेवर, तसेच बाहयांगावर म्हणजे अधिष्ठानापासून ते शिखरापर्यंत प्रत्येक भागावर, ही पाना-फुलांची, वेल-बुट्टीची नक्षी बघायला मिळते. आजच्या तारखेला महाराष्ट्रातील रामटेक येथे असलेल्या सगळ्यात पुरातन आणि मंदिर स्थापत्य विकासाच्या टप्प्यातील महत्वाचे असलेले, नृसिंह मंदिर(चौथे शतक). या मंदिराच्या बाह्यांगावर फारशी शिल्पे नाहीत, तथापि जे काही थोडे कोरीव काम आहे, त्यात सुद्धा विविध फुलं-पानांची आणि वेल-बुट्टीची अतिशय सुरेख अशी नक्षी बघायला मिळते. या सोबतच विविध प्रकारच्या महाकाय ते सूक्ष्म, वृक्ष-वल्लरींचे सुद्धा शिल्पांकन अतिशय छोट्या मापाचे पण अतिशय सविस्तर! बघताच क्षणी कुठला वृक्ष आहे हे समजते.

                    निसर्गाचे असेच, अगदी महत्वपूर्ण घटक म्हणजे निरनिराळे प्राणी. सगळ्यात बलवान, सतर्क आणि बुद्धिमान प्राणी म्हणजे गज. गज म्हणजे हत्तीचे अंकन तर सर्वत्र बघायला मिळते. त्याच्या या सर्व गुणांमुळे त्याच्या शिल्पाचे स्थानही अतिशय महत्वपूर्ण आणि अभ्यासपूर्ण ठरते. हे हत्ती तरी किती विविध स्थितीत, समोर बघणारा, उजव्या-डाव्या बाजूला बघणारा, समोरचा पाय उचललेला, कुणाची सोंड खाली, तर कुणाची अर्धावर उचललेली, कुणाची पूर्ण वर उचललेली, एक नी अनेक ढब. एव्हढेच नाही तर दोन बाजू मिळणारा कोपरा जिथे तयार होतो, तिथे दोन बाजूने दोन शरीर आणि धड मात्र एकच. कुठल्याही बाजूने बघा प्रत्येक हत्ती परिपूर्णच नाही तर अतिशय सौंदर्यपूर्ण दिसतो. काहींच्या पाठीवर अंबारी तर काहींच्या पाठीवर विविध प्रकारच्या नक्षी असलेल्या झुलं. वेरुळच्या कैलासात जा नाहीतर कुठल्याही होयसाळा मंदिरास भेट द्या, या शिल्पांचा पुरेपूर अभ्यास आणि आनंद लुटता येईल.

                   हत्ती प्रमाणेच दुसरा प्राणी म्हणजे अश्व. हा प्राणी शक्तिवान तर आहेच तथापि अतिशय चपळ सुद्धा. अश्वाची म्हणजे घोड्याची शिल्पं सुद्धा हत्ती प्रमाणेच विविध प्रकारची. ही शिल्पं सुद्धा मंदिराच्या अधिष्ठानावर शिल्पित केलेली असतात. सूर्य मंदिर, कोणार्क येथे भेट दिली तर चैतन्यमयी पाषाण-अश्वच भेटतील. याच सोबत सगळ्याच देव-देवतांचे वाहन म्हणजे नंदी, मूषक, व्याघ्र, गोधा, श्वान, नाग वगैरे, तसेच काही प्राण्यांच्या रूपातील असुर(महिष-महिषासुर,गज-गजासुर), त्यांचे सुद्धा अतिशय जीवंत शिल्पांकन अनुभवास येते.

                    मंदिर अलंकारणातील आणखी एक अतिशय सौंदर्यपूर्ण घटक म्हणजे पक्षी. या प्राण्यांबरोबरच, विविध पक्षांचेही सुंदर अंकन, मंदिराच्या विविध घटकांवर बघायला मिळते. अगदी छोट्या-छोट्या पक्षांपासून, पोपट, हंस, गरुड, घुबड, गिधाड, मोर असे अनेक पक्षी, शिल्पांच्या माध्यमांतून भेटतात. काही उडणारे, काही झाडावर तर काही जमिनीवर, घरावर, एक नी अनेक. 

                   जलचर प्राणी बघून तर थक्क व्हायला होते. अतिशय छोट्या मापात सुद्धा अतिशय सखोल शिल्प-अंकन. वेरुळच्या कैलासात मुख्य प्रवेशद्वारातून आत प्रवेश करताच गज-लक्ष्मी दृष्टीपथास पडते. तथापि गज-लक्ष्मी कमल पुष्पावर आसनस्थ आहे. कमळ अर्थातच जलात असते. हे जल जर लक्ष देऊन पाहिले तर त्यात कमळाची पाने(त्यावर दव बिंदू असलेली) तर दृष्टीस पडतातच, परतू त्यासोबतच दिसते ते जलातील संपूर्ण जीवन! आणि नकळत आपले डोळेही पाणावतात. तसेच मामल्लापुरम येथील गंगावतरणाचे एकाश्म शिल्पं पाहिले तर गंगेला, आपण भारतीय पर्यावरणाची पदसिद्ध जननी का म्हणतो याची प्रचितीच येईल! थक्क करणारे आहे सारे!

                   त्यानंतर येतात ते मानवी रूपातील काही शिल्पं. यातील ठळक शिल्पं म्हणजे सूरसुंदरी. म्हणजे अप्सराच, अतिशय देखणी शिल्पं. साधारणपणे मंदिराच्या बाह्यांगावर अंकन केलेले असते. यातील प्रत्येक सूरसुंदरी काही न काही संदेश देते. 'जया' हातात पाण्याचे घट असलेली, देवालयात जातांना कमीत-कमी अभिषेकासाठी जल घेऊन जावे.(देव, राजा आणि गुरु यांना भेटायला कधीच रिकाम्या हाताने जाऊ नये). अशाच अजून दर्पणा, पुत्र-वल्लभा, पत्रलेखिका, डालमालिका, मर्दाला, पद्मगंधा, नर्तकी, मेनका, तोरणा, कर्पूरमंजिरी, आलसा, नुपूरपादिका वगैरे वगैर. ही प्रत्येक सूरसुंदरी काही न काही संदेश देते. तथापि इथे ते सगळे सविस्तर सांगणे शक्य नाही, फक्त त्यांची थोडक्यात ओळख करून दिली. निलंगा, खिद्रापूर सारख्या महाराष्ट्रातील, तर बेलूर, हाळेबीडू या कर्नाटकातील तसेच तेलंगणा मधील रामप्पा मंदिरांना भेट दिली तर यांचे अगदी स्वर्गीय शिल्पांंकन, बघतांना प्रत्येक जण आश्चर्याने थकून जातो. 

                 आजच्या आधुनिक जगात सुद्धा, भारतीय पारंपारिक नृत्य प्रकार अतिशय मनापासून आवडतात, त्याचे प्रशिक्षण घेतले जाते. जगभरात सादर केले जातात. त्यामुळे हे सगळेच नृत्य प्रकार अगदी वैश्विक पातळीवर पोहोचले आहे. तथापि ह्या विविध पारंपारिक नृत्यांचा अविष्कार भारतातील असंख्य मंदिरांच्या बाह्यांगावर आणि अंतरंगात सुद्धा बघायला मिळतो. नर्तक-नर्तकींचे विविध मुद्रांमधील अगदी जीवंत शिल्पं शिल्पित केलेली आहेत. बहुतेक वेळा कक्षासनाच्या बाहेरच्या बाजूने, अतिशय कमी जागेत, खूप छोट्या मापाची, पण अतिशय तपशीलवार शिल्पं बघायला मिळतात. काही वेळा मंदिराच्या अधिष्ठानाच्या भागात एखादा थर या नर्तक-नर्तकीच्या शिल्पांचा असतो. नृत्याप्रमाणेच दुसरी प्राचीन पारंपारिक कला म्हणजे वादन. नृत्याविष्कारा सोबतच, विविध वाद्य वादनाचा सुद्धा चैतन्यमयी अनुभव मंदिर शिल्पांच्या माध्यमातून घेता येतो. प्रेक्षक जर या शिल्पांशी एकरूप होऊ शकला, त्यांची चैतन्यमयी भेट घेतली, तर प्रत्यक्ष नृत्याविष्कार डोळ्यासमोर दिसतो आणि कानाच्या पाळ्या सुमधुर संगीताने गच्च होतात!

                 भारतीय संस्कृतीत असंख्य सणवार-उत्सव साजरे करण्याची प्राचीन परंपरा आहे. यापैकी एक सण म्हणजे धुलीवंदन किंवा रंगपंचमी. या दिवशी पाणी, रंग मिश्रित पाणी पिचाकरीत भरून एकमेकांवर उडवितात. ह्या सणाची प्राचीनता कृष्ण-कथांमधून लक्षात येते. तथापि पिचकारी हा घटक आधुनिक वाटतो. परंतु तसे नाही. पिचकारी सुद्धा अतिशय प्राचीन आहे. होयसाळा मंदिराच्या शिल्पांमध्ये रंग खेळतांना पिचाकारीचे सुद्धा अंकन बघायला मिळते. 

                अशीच एक अतिशय आश्चर्य कारक गोष्ट! आजकाल चेंडू-फळी(क्रिकेट) या खेळाची अगदी गल्ली पासून संपूर्ण जगात लहर आली आहे. सामान्यपणे हा आपला खेळ नाही, आपण हा खेळ पाश्च्यात्यांकडून शिकलो असा सर्वत्र समज आहे. तथापि एक स्त्री चेंडू फेकत असतांनाचे(बोवलिंग करतांना) एक शिल्पं, खजुराहोच्या मंदिराच्या बाह्यांगावर बघायला मिळते. या शिल्पाचा प्रत्येकाने आपापल्या पातळीवर विचार करून अर्थ लावावा.   

                पोशाख! समस्त महिला आणि पुरुष दोघांचा अतिशय जिव्हाळ्याचा विषय. यात सारखे बदल आणि नाविन्य हवे असते सगळ्यांना. आजच्या तांत्रिक जगातही या सगळ्या गोष्टी खूप महत्वाच्या आहेत. तथापि या साठी गुगल वर मिळतील त्यापेक्षा कितीतरी पटीने जास्त प्रकार भारतीय मंदिर शिल्पांमधून दिसून येतात. अतिशय सुंदर आणि आकर्षक तर आहेतच हे पोशाख, तथापि एक महत्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ह्यातील कुठलाही पोशाख सुई-दोऱ्याने हाताने व मशीनवर शिवलेले नाहीत. पोशाखाचे तीन भाग अधोवस्त्र, उपवस्त्र/उपरणे आणि पागोटे. साधारणपणे साडी-पन्ह्याच्या वस्त्राचा वापर करून फक्त शरीराभोवती गुंडाळून पाहीजे तिथे गाठी मारून आणि खोचून त्याला अंतिम रूप दिलेले असते. बघतांना फारसे जाणवत नाही तथापि क्षणभर थांबून विचार केला तर समजते. हेच पोशाख घालून, सगळ्या प्रकारची कामं केली जात. अगदी रोजच्या दैनंदिन घर कामापासून ते वादन, नृत्य करतांना देखील हेच पोशाख. म्हणजे त्या पोशाखाची कल्पना, आरखडा, रचना किती परिपूर्ण असावा! दिसायला तर आकर्षक तथापि कुठलेही काम करतांना अतिशय सोईचे! सोबत उपवस्त्र आणि पागोटे. दोन्हीही अतिशय उपयुक्त आणि सौंदर्यपूर्ण! अशा प्रकारच्या पोशाखांचे शिल्पांकन संपूर्ण भारतातील मंदिरांच्या शिल्पांमध्ये बघावयास मिळते.

                 आजच्या आधुनिक जगातील अजून एक अतिशय महत्वाची गोष्ट म्हणजे केश-रचना. मग ती स्त्रियांची असो नाहीतर पुरुषांची, त्यात सतत बदल, नाविन्य हवे असते. त्यासाठी कितीतरी वेळ आणि पैसा खर्च केला जातो आणि सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे या सगळ्यांसाठी पाश्चिमात्य संस्कृतीचे अनुसरण केले जाते. तथापि आपल्या पूर्वजांनी हजारो वर्षांपूर्वी अशा निरनिराळ्या प्रकारच्या अतिशय मनोवेधक केशरचना शिल्पांच्या माध्यामतून अंकित करून ठेवल्या आहेत. या सगळ्या करिता आपण भारतीयांना पाश्चिमात्य देशांचे अनुसरण करण्याची अजिबातच गरज नाही. या केश-रचनांचे शिल्पांकन सुद्धा अगदी उत्तरेपासून दक्षिणेपर्यंत आणि पूर्वेपासून पश्चिमेपर्यंत सर्व मंदिरांच्या शिल्पांमधून दृष्टीस पडते. चित्रकलेतून बघायला मिळणाऱ्या केशरचना पेक्षा शिल्पामधील केशरचना बघायला/अभ्यासायला आणि त्याचे सविस्तर तपशील समजून घेण्यास अतिशय सोपे आणि सोईचे होते.  

                   भारतीयांचे अतिशय एकमेवाद्वितीय वैशिष्ट्य म्हणजे अलंकार-प्रेम! अगदी पार साडेचार हजार वर्षांपूर्वी पासून, म्हणजे सिंधू संस्कृती पासून हे अलंकार-प्रेम दिसून येते. माध्यम तरी किती प्रकारची, अगदी माती पासून ते सोनं-चांदी-प्लाटीनम पर्यंत. आणि अलंकार वैविध्य तरी किती, पायाच्या बोटांतील जोडव्यापासून, पैंजण, मेखला, एकावली, अनेक प्रकारच्या गळसरी, अंगठी, कांकणे, कुंडले, केशरचनेतील अलंकार! सांगावे तेवढे कमी. आणि या प्रत्येक अलंकारांची अक्षरशः शेकडोने डिझाईनस् सहस्त्राकांपासून आपल्या पूर्वजांनी शिल्पित केलेली आहेत. संपूर्ण भारतभरातील मंदिरांच्या शिल्पांकानात दृष्टीस पडतात. त्यातल्या त्यात कर्नाटकातील होयसाळा राजवटीच्या काळातील काही मंदिरं, खास करून होयसळश्वर मंदिर, हाळेबीडू, चन्नकेशव मंदिर, बेलूर आणि सोमनाथपुर या मंदिरातील शिल्पांमध्ये अतिशय अप्रतिम त्रिमितीय अलंकार-अंकन बघून तर डोळ्यांचे पारणेच फिटते. त्रिमितीय पाषाण-अलंकार! कुठल्याही अलंकार घडविणाऱ्या व्यक्तीने हे सगळे अलंकार अभ्यासले, तर त्यांना नवीन-नवीन डिझाईन साठी इतर कुठेही बघायची गरज पडणार नाही. 

                    अत्याधुनिक फॅशनचा अविभाज्य भाग म्हणजे उंच टाचेची चप्पल(हाय हिल्स)! ही लहर सुद्धा पाश्चिमात्यांकडून आली असा जनसामान्यांत समज आहे. तथापि हे खरे नाही. ही सुद्धा भारतीयांचीच निर्मिती आहे, याचे सबळ पुरावे म्हणजे ही मंदिरांच्या मंडोवारावर असलेली शिल्पं. रामप्पा मंदिर, नुकतेच युनेस्को वर्ल्ड हेरीटेज यादीत समाविष्ट झालेले आहे. याठिकाणी आपणास यांचे अतिशय चित्ताकर्षक शिल्पांकन बघायला मिळते. स्त्रियांची पर्स! अतिशय जिव्हाळ्याचा विषय. याबद्दल सुद्धा असाच पूर्वग्रह, पाश्चिमात्यांचे देणे. परंतु ते तसे नाही या पर्सचे सुद्धा अतिशय सुंदर आकार आणि नक्षी असलेले अंकन काही मंदिरांच्या बह्यांगांच्या शिल्पं-पट्टावर आहे.

                     याव्यतिरिक्त सगळ्यांच्या माहितीच्या अनेक लोक-कला, चित्रकला. उदाहरणच द्यायचे झाले तर वारली चित्रकला शैली. मुळची ठाणे जिल्ह्यातील, जनसामान्यांत साऱ्यांनाच परिचयाची. यात अनेक विषयांची चित्रं रेखाटलेली असतात. तथापि सर्वात प्रमुख विषय म्हणजे सामन्यांच्या दैनंदिन जीवनातील प्रसंग! म्हणजे घरातील महिला स्वयंपाक करत आहे, बाल झोळीत झोपले आहे, काही महिला-पुरुष चर्चा करत आहे, महिला साय घसळून लोणी काढत आहे. बाहेर गाई-गुर चरत आहेत, महिला-पुरुष शेतात काम करत आहे, मासेमारी करत आहेत, सगळे कुटंब एकत्र बसून जेवत आहे, शेजारी राहणारी सगळी मंडळी नृत्य करत आहे, सण साजरे करत आहे असे एक नी अनेक प्रसंग. असेच, किंबहुना हेच सगळे विषय सुद्धा, सहस्त्राकांपुर्वीच शिल्पित करून मंदिरांच्या बाह्य भिंती अलंकृत केलेल्या आहेत. अगदी छोटाश्या जागेत पण अतिशय तपशीलवार आणि आकर्षक पद्धतीने कोरलेली आहेत ही शिल्पं!

                    साऱ्यांनीच, मंदिर भेटीला गेल्यावर थोडेसे लक्ष देऊन निरक्षण केले तर हे सारे-सारे दृष्टीस पडेल, अनुभवास येईल, त्या-त्याकाळात जाण्याची संधी मिळेल. आणि सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे आपल्या पुर्वज्यांना भेटण्याचा, त्यांच्याशी संवाद साधण्याचा, त्यांच्या सहवासाच्या अनुभूतीचा स्वर्गीय आणि दैवी आनंद अनुभव नक्की येईल...!

( या लेखाचे हिंदी भाषांतर वर उल्लेखलेल्या म्हणजे "मंदिर - राष्ट्र के उर्जा केंद्र" या ग्रंथात प्रकाशित झाले आहे. तथापि अजून तरी आनंदी पावसात एकही लेख हिंदी भाषेत प्रकाशित झालेला नाही आणि पुढेही कधी काळी होईल ही शक्यता फारच धूसर आहे. कारण माझे हिंदी भाषेत लेखन करण्या इतपत हिंदी भाषेवर प्रभुत्व नाही. म्हणून इथे मराठी भाषेतील लेख प्रकाशित केला.) 

©️आनंदी पाऊस  

(featured)

जून२०२४