🛕 श्री केदारेश्वर स्वामी मंदिर, नागलपुरा 🛕(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

 🛕 श्री केदारेश्वर स्वामी मंदिर, नागलपुरा 🛕

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

प्राचीन होयसळ श्री केदारेश्वर स्वामी मंदिर, नागलपुरा, जिल्हा तुमकुरु, कर्नाटक

बंगळूरू पासून साधारण १२७ किमी. गूगल सर्च इंजिन मध्ये Ancient Hoysala Shri Kedareshwar Swami temple, Nagalapura असे शोधले की लगेचच गूगल ते दाखवते, तिथे जायचा रस्ताही दाखवते. त्याचे सगळे ऐकायचे की बरोब्बर तिथे पोहोचता येते. 

               होयसळ राजवट, मूळ कर्नाटकात. त्यांनी अकरावे ते चौदाव्या शतकाच्या मध्यापर्यंत राज्य केले. या कालावधीत त्यांनी जी मंदिरे उभारली, त्या मंदिरांना होयसळ मंदिर आणि त्या शैलीला होयसळ शैली म्हणून ओळखले जाते. होयसळ राजवट काळात जवळ-जवळ दीड हजार मंदिरे उभारली. तथापि त्यातील आज फक्त शंभर-दीडशेच मंदिरे अस्तित्वात आहेत. त्यातील फार थोडी सुस्थितीत आहेत. त्यापैकी अगदी बोटावर मोजण्या इतकी मंदिरे सर्वज्ञात आहेत. ती म्हणजे चन्न केशव मंदिर, बेलूर, होयसाळेश्वर मंदिर, हाळेबिडू आणि चन्न केशव मंदिर, सोमनाथपुर. ही तीनही स्थळे जागतिक वारसा यादीचा भाग आहेत. अतिशय स्वर्गीय आणि एकमेवाद्वितीय अशी कलाकुसर, पाषाणातील कोरीव काम असलेली पाषाण पुष्पे आहेत. तथापि या व्यतिरिक्त ही बरीच मंदिरे अगदी आवर्जुन भेट द्यावी, पहावी, अभ्यासावी अशी आहेत. त्यापैकीच एक म्हणजे हे नागलपुरा येथील केदारेश्वर मंदिर.

                 या मंदिराला २१ जून २०२५ रोजी भेट दिली. यासोबतच आणखी काही मंदिरांना सुद्धा भेट दिली. तसेच या पूर्वीही अनेक होयसळ मंदिरांना भेट दिली आहे. त्यापैकी माझे अतिशय आवडते आणि माझ्या लघुशोध प्रबंधाचा भाग असलेले होयसाळेश्वर मंदिर आधीच आनंदी पावसाचा भाग आहेच! ही सर्वच मंदिरे सुद्धा आनंदी पावसाचा भाग होतील, लौकरच. आजच्या लेखाचा विषय मात्र केदारेश्वर मंदिर!

               केदारेश्वर मंदिर! नावातच अर्थ कळतो. अर्थातच हे शिवला समर्पित मंदिर आहे. नागलपुरा या तळ्याकाठी असलेले हे मंदिर एका उंच जोत्यावर उभारलेले आहे. या जोत्यावरून मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी आणखी ३-४ पायऱ्या चढून जावे लागते. सर्व साधारणपणे मंदिराचे मुख्य प्रवेशद्वार हे गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वाराच्या सरळ रेषेतच असते. म्हणजे मुख्य प्रवेशद्वारात मंदिराकडे तोंड करून उभे राहिल्यास समोर गर्भगृहाचे प्रवेशद्वार आणि गर्भगृह दिसते. तथापि या मंदिराचे तसे नाही. या मंदिराच्या मुख्य मंडपाच्या बाजूच्या भिंतीत मंदिराचे मुख्य प्रवेशद्वार आहे. म्हणजे मंदिरात प्रवेश केल्यावर तुमच्या डाव्या हाताला गर्भगृहाचे प्रवेशद्वार आहे. 

                मंदिरात प्रवेश केल्यावर तुम्ही सरळ मुख्य मंडपात पोहोचता. या मंदिराचा मुख्य मंडप गूढ मंडप प्रकारचा असून, याच मंडपात नंदी विराजमान आहे. नंदी गर्भगृहाच्या अगदी सरळ रेषेत, मंडपाच्या भिंतीपाशी, गर्भगृहाच्या दिशेने तोंड असलेला आहे. ही नंदीची मूर्ती वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. सर्व साधारणपणे नंदी गर्भगृहातील शिवलिंगाच्या दिशेला बघत असतो, परंतु हा नंदी मात्र मान किंचीतशी उजव्या बाजूला वळवून बसलेला आहे.(तसे का? याचे उत्तर मी अजून शोधलेले नाही. आपणांस माहिती असल्यास comment किंवा contact us च्या माध्यमांतून मला जरूर कळवावे). नंदीच्या कोरीव कामाबद्दल सांगायचे तर केवळ अप्रतिम! गळ्यातील तीन वेगवेगळे हार, त्यांची नक्षी अतिशय सविस्तर आणि त्रिमितीय कोरलेली आहे. अगदी गळ्याशी असलेल्या हाराला पदकाच्या ठिकाणी घंटा आहे, मधल्या हाराला शंकरपाळ्याच्या आकाराचे अतिशय सुशोभित असे पदक आहे. तर तिसऱ्या हाराला चक्क कीर्तीमुखाचे पदक असून त्यातून तीन सरीचा मोत्यांचा झुपका बाहेर आलेला आहे.   

डाव्या कानाजवळून खाली आलेला गोंडा तर केवळ सुंदर! त्याची नक्षी म्हणजे वरच्या टोकाला एका बिंदुतून निघून पुढे पसरत जाणारी, तीन पातळ्यांवर. वरच्या बिंदुतून सर सुरु होतात आणि पहिल्या पाळती पासून तिसऱ्या पातळी पर्यंत त्यांची संख्या आणि लांबी वाढत जाते. प्रत्येक सराच्या खालच्या टोकाला एक-एक छोटा शंख! शब्दच नाहीत या दागिन्याचे आणि त्याच्या कोरीव कामाचे वर्णन करण्यासाठी...

               आणखी एक हारा सारखाच अलंकार, तो म्हणजे बाकी हाराप्रमाणे गळ्यातच असतो परंतु तो त्याच्या पाठीवरील खांद्याच्या मागून घातलेला असतो. त्यात सगळ्यात वरच्या बाजूला साखळी आहे मग मोती आणि सोन्याची इवली इवली पाने आणि परत मोती अशा नक्षी आहे. सगळ्यात खालचा भाग म्हणजे एक घंटा आणि एक शंख अशी रचना! काय त्या कलाकाराचे कसब म्हणावे! कोरीव काम पाषाणातील, पण बघणाऱ्याला त्यात मोती, कनक, शंख वगैरे सारे काही दिसतेच! हे होते आपले पूर्वज.

               या व्यतिरिक्त नंदीच्या शिंगातील दागिन्यांचे सुद्धा असेच सुंदर आणि सविस्तर अलंकरण आहे. आणि सर्वात महत्वाची म्हणजे नंदीच्या पाठीवर असलेली सरगाठ! त्या गाठेची दोरी, तिचे पीळ, त्यावरील फुले आणि दोरीच्या शेवटच्या टोकास असलेले गोंडे! सारेच शब्दांत केवळ अवर्णनीय!

               सभामंडपाच्या मध्यभागी वर्तुळाकार रंगशिळा आहे. तिच्या चार कोपऱ्यावर प्रत्येकी एक याप्रमाणे चार गोलाकार स्तंभ आहेत. हे स्तंभ अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण होयसळ शैलीतील आहेत. कातकामाच्या यंत्रावर तयार केल्या प्रमाणे.(lathe cut) याशिवाय मंडपाच्या चारही भिंतीत प्रत्येकी चार याप्रमाणे एकूण सोळा अलंकृत चौकोनी अर्धस्तंभ आहेत. मंडपातील छताचे चौकोनी भाग असून त्यात अतिशय उच्च प्रतीचे कोरीव काम केलेले आहे. प्रत्येक भागात निराळी नक्षी. बहुतांश भागात मध्यभागी घुमटाचा आकार आहे आणि या घुमटाच्या केंद्रातून निघालेला एक लोलक आहे, पाषाण-लोलक, अगदी दीड-दोन फुट लांबीचा. होयसळ शैलीतील हे लोलक म्हणजे आश्चर्य आहे. लोलकाची नक्षी, त्याचे मापं, आकार तर थक्क करणारे आहेच. तथापि आजच्या अतिप्रगत जगात आपण विजेचा बल्ब जसा काढून परत लावतो, त्याप्रमाणेच हे लोलक सुद्धा काढून परत लावता येतात! 

सभामंडपातून गर्भगृहाकडे जायचे झाल्यास एक प्रवेशद्वार लागते, त्यातून तुम्ही अंतराळांत प्रवेश करता आणि यापुढे एक प्रवेशद्वार आहे, हे आहे गर्भगृहाचे म्हणजेच गाभाऱ्याचे प्रवेशद्वार. दोन्हीही प्रवेशद्वारे अतिशय सुशोभित असून ललाट बिंबावर क्रमाने शिव-पार्वती यांची आसनस्थ मूर्ती, नटराज यांची उठावात कोरलेली आहे. मंडपांत अंतराळाच्या दोन्ही बाजूला एक याप्रमाणे दोन भव्य देवकोष्ठ आहेत. यात क्रमाने गणपती आणि देवी यांच्या मूर्ती विराजमान आहेत, दोन्हीही देवकोष्ठ अतिशय नाजूक, गुंतागुंतीच्या आणि किचकट कशा कोरीवकामाने सुशोभित आहेत. 

               अंतराळांत आणि गर्भगृहांत प्रवेश करता येत नाही. त्यासाठी विशेष लेखी परवानगी घेऊन यावे लागते. जी साधारणपणे आमच्यासारख्या अभ्यासकांना मिळू शकते. या सगळ्या प्रक्रियेला बराच कालावधी लागतो. त्यामुळे मी सुद्धा त्यासाठी प्रयत्न करत नाही तसेच माझे अगदी वेळेवर ठरते. असो. गर्भगृहात आजमितीस शिवलिंग आहे, परंतु हे मूळ शिवलिंग नाही, हे बघूनच कळते. 

                  आता मंदिराचा बाह्य भाग. मंदिराची मुख्य खुण म्हणजे मंदिराचे शिखर. तथापि या मंदिराला शिखर नाही. याचे बरीच कारणे असू शकतात. एक तर मंदिर बांधतांना त्याचे शिखर बांधून झालेच नसावे.(याचीही बरीच कारणे असू शकतात.) दुसरे कारण म्हणजे, अकरावे शतकातील बांधकाम. म्हणजे आज मितीस जवळपास हजार वर्ष झाली या बांधकामाला. इतक्या मोठ्या कालावधीत ऊन, पाऊस, वारा, भूकंप वगैरे सारखे नैसर्गिक घटक ज्यामुळे याला नुकसान पोहोचू शकते. तिसरे म्हणजे परकीय आक्रमणे.  

                आपण, आज आधी मंदिरांत जातो देवाचे दर्शन घेतो आणि मग मंदिराला प्रदक्षिणा घालतो. तथापि आधी मंदिराला प्रदक्षिणा घालावी आणि मग मंदिरांत प्रवेश करून देवाचे दर्शन घ्यावे. यामागेही बरीच करणे आहेत. त्याबद्दल नंतर सविस्तर लिहीन. प्रदक्षिणा सुद्धा एका विशिष्ट दिशेनेच घालावी, म्हणजे आपल्या डाव्या हाताच्या बाजूने सुरुवात करून पुढे जावे. ही प्रदक्षिणा घालतांना आपल्याला मंदिराच्या बाह्य भागाचे सौंदर्य न्याहाळता येते, त्यातील मूर्ती, शिल्पं बघता येतात, अभ्यासता येतात. या मंदिराची बह्याभिंत द्विजंघा पद्धतीची आहे. म्हणजेच या मंदिराच्या बाह्यांगावर शिल्पंपटाचे दोन थर आहेत. या शिल्पंपटांच्या खाली अगदी छोटे छोटे अनेक थर असतात. हे थर मंदिराच्या संपूर्ण बाह्य भिंतीवर असतात. या मंदिरांत सर्वांत खालचा थर हत्तीचा आहे. त्यावर अश्व थर आणि वेलबुट्टीचा थर आहे. यानंतरचा थर मात्र पूर्णपणे सपाट आहे. यावर मकर थर, खग थर असा क्रम आहे. या सर्व थरांच्या वर हे शिल्पंपट्ट थर आहेत. हे दोन्ही थर कपोत या भागाने विभागलेले असतात. 

              या मंदिराच्या बाबतीत बोलायचे झाल्यास हे शिल्पंपट्ट फार विशेष आहेत. यापैकी खालचा थर म्हणजे देव-देवतांच्या मूर्ती आहेत. मंदिराचे विधान तारकाकृती आहे. बाहेरच्या बाजूने तारकेचे कोन स्पष्टपणे बघायला मिळतात. यामुळे जो भाग बाहेर आहे त्याचा उपयोग देव-देवतांच्या मूर्ती कोरण्यासाठी करून घेतला आहे, तर जो भाग आत जातो, त्या ठिकाणी दासी, चामरधारिणी, नर्तक, वादक  वगैरे सारखे शिल्पं कोरण्यासाठी उपयोग करून घेतला आहे. त्यापैकी देव-देवतांच्या काही मूर्ती म्हणजे अर्जुन मत्स्य-भेद, गजासुर वध मूर्ती, ब्रह्मा, शिवाची स्थानक आणि आसनस्थ मूर्ती, नंदीवर आरूढ शिव-पार्वती, ललीतासनातील गणेश, महिषासुरमर्दिनी, नटराज, हंसारूढ ब्रह्मा, नंदी आरूढ शिव, लकुलीश इत्यादी.  वरचा थर म्हणजे मंदिराच्या शिखरांचे निरनिराळे प्रकार शिल्पीत केलेले आहेत. हे शिखर स्तंभांवर विसावलेले आहेत. उपलब्ध जागेप्रमाणे एक किंवा दोन स्तंभ आणि लहान मोठे शिखर. जिथे जास्त जागा उपलब्ध आहे अशा ठिकाणी दोन स्तंभ आणि मोठ्या आकाराचे शिखर कोरलेले आहे. इतकेच नव्हे तर या दोन स्तंभांच्या मधील जागा मोकळी न ठेवता त्यातही शिवलिंग कोरलेले आहेत.

                किती आणि कशा कशाचे वर्णन करू असे होवून गेले मला. शक्य तितक्या गोष्टींचा उल्लेख करण्याचा, माहिती देण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. तरीही काही नी काही राहून गेल्याची शक्यता नाकारता येत नाही. सोबतच खाली प्रकाशचित्रे जोडत आहेच. जेणे करून वाचकांना या मंदिर भेटीचा सर्वस्पर्शी आनंद घेता येईल.

                 मंदिर भेटीचा आनंदात होतोच, समोरच तळं दिसत होते. मग आपसूकच पाय तळ्याकडे वळले. तळ्याकडे जाण्याच्या वाटेवर लोखंडी पत्र्याची एक उंचच उंच शेड बघायला मिळाली. अर्थातच ही लाकडी रथ ठेवण्याची जागा, कुलूप होते त्याला. परंतु एक मोठ्ठी फट होती दोन्ही दाराच्या मध्ये. मला फारसे दिसत नव्हते आत मधले, पण भ्रमणध्वनी हातात घेऊन तो हात त्या फटीतून आत घातला अणि रथाची प्रकाशचित्रे काढून घेतली. त्यामुळे रथ सुद्धा बघायला मिळाला. 

               लांबूनच दिसत होते, तळ्यात पाने आणि फुले आहेत. पानांचा आकार कमळाच्या पानांसारखाच दिसत होता, परंतु फुले फारच छोटी-छोटी दिसत होती. मला वाटलं अरे व्वा, मस्त वेगळ्या जातीची, लघु-कमळ फुले आहेत. काही पायऱ्या उतरून पाण्यातील त्या फुलांजवळ गेले, धक्काच बसला. ती कमळ किंवा पाण-लिली तर नव्हतीच. पण वेगळीच फुले होती, या पूर्वी कधीच न पाहिलेली. मग बरीच प्रकाशचित्रे काढून घेतली आणि गूगल च्या मदतीने शोधली कशाची फुलं आहेत ती. त्यांचे नाव आहे "water snowflake". पाण्यात वाढणारी म्हणून water आणि हिमकणा सारखी दिसतात म्हणून snowflake. मराठीत नाव शोधले तर कुमुद किंवा कुमुदिनी असे मिळाले. शब्दशः अर्थ "पाण-हिमकण" खाली याची प्रकाशचित्रे जोडली आहेत. 

II ओम नमः शिवाय II

©️®️आनंदी पाऊस 

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

२२ जून २०२५ 

मंदिर - समोरची बाजू 

नंदी 

नंदी 

नंदीच्या पाठीवरील सरगाठ 

नंदी 

रंगशीळा 

सप्तमातृका पट्ट 

अर्जुन मत्स्यभेद 

गजासुर वध 

लाडका बाप्पा 

महिषासुरमर्दिनी 

मयुरारुढ कार्तिकेय

द्विजंघा पट्ट 

ताराकाकृती गर्भगृह 

पत्र्याची शेड 

लाकडी रथ 

नागलपुरा तळं 

तळ्यातील पाने आणि फुले 

हीच ती फुलं 

कुमुदिनी 

पाण-हिमकण