🛕होयसाळेश्वर मंदिर, हाळेबिडू-स्थापत्य शास्त्र-१🛕 (गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

🛕होयसाळेश्वर मंदिर, हाळेबिडू-स्थापत्य शास्त्र-१ 🛕  

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

भारतीय कला प्रसारणी सभेचे वास्तुविद्या महाविद्यालय, पुणे

व तंत्रशिक्षण विभागीय कार्यालय, पुणे

आयोजित,

चतुर्थ राज्य स्तरीय वास्तुकला मराठी परिषद, २०२५ 

 

देवकोष्ठांचे माहेरघर - होयसाळेश्वर मंदिर,

हाळेबिडू, हसन, कर्नाटक, भारत 

 

 संशोधक - वर्षा जनार्दन चौधरी 

उपरोक्त उल्लेखित परिषदेत देवकोष्ठांचे माहेरघर - होयसाळेश्वर मंदिर या विषयावर शोध निबंध सादर केला. बऱ्याच वाचकांची इच्छा असते हे वाचण्याची. तथापि शोधनिबंध प्रकाशित करण्यासाठीचे काही नियम असल्या कारणाने, ते प्रकाशित करणे थोडे जबाबदारीचे आणि काहीसे अवघड होऊन बसते. तरीही वाचकांची जिज्ञासा, कुतूहल, उत्सुकता विचारत घेता, त्यातील काही चित्तवेधक भाग येथे प्रकाशित करत आहे. तसेच हे ठिकाण माझ्या पर्यटनाचे आणि अभ्यासाचे विशेष ठिकाण आहे. त्यामुळे आनंदी पावसात त्याला स्थान असायलाच हवे.   

भौगोलिक स्थान - 

१३ १२' ४७.५"N 75 ५९' ४२"E 

होयसाळेश्वर मंदिर हसन जिल्ह्यातील हाळेबिडू या गावात आहे. हालेबिडू ही होयसळ राजवटीचे राजधानीचे नगर. होयसाळेश्वर मंदिर हसन पासून 30 किमी तर बंगळूरू पासून २१० किमी आहे.
                           होयसाळेश्वर मंदिर, हाळेबिडू म्हणजे शिव मंदिर हे त्याच्या नामातूनच प्रतीत होते. ह्या मंदिराची खासियत म्हणजे हे मंदिर द्विकुट पद्धतीचे, द्विदल पद्धतीचे आहे. म्हणजेच या मंदिरात दोन मुख्य गाभारे आहेत.

 होयसाळेश्वर -आज मितीस या मंदिरात प्रवेश करावयाचा झाला तर दक्षिण प्रवेशद्वारातूनच अनुमती आहे. होयसळ राजवटीत हेच मुख्य प्रवेशद्वार/राज प्रवेशद्वार होते.

 प्रवेशद्वार आणि प्रदक्षिणा पथ - दक्षिण प्रवेशद्वारातून प्रवेश करावयाचा झाल्यास पाच-सहा पायऱ्या चढून जावे लागते. या पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूला, जमिनीच्या पातळीवर प्रत्येकी एक असे दोन देवकोष्ठ आहेत. हे देवाकोष्ठ म्हणजे मंदिराची प्रतिकृती स्वरूपातील आहेत. या पायऱ्या चढून गेल्यावर या पातळीवर संपूर्ण मंदिराभोवती जाणारा प्रदक्षिणा पथ आहे. येथून अजून पाच-सहा पायऱ्या चढून गेल्यावर मुख्य मंदिराचे प्रवेशद्वार आहे. या पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूला प्रत्येकी एक प्रमाणे दोन देवकोष्ठ(मंदिर प्रतिकृती) आहेत. तसेच या प्रवेशद्वाराच्या डाव्या आणि उजव्या बाजूला एक-एक शैव-द्वारपाल आहे. मंदिर शिवाचे असल्याने शैव द्वारपाल. या प्रवेशद्वाराचे तोरण म्हणजे दोन टोकाला दोन मकर, त्यांच्या मुखातून सुरु होणारी वेलबुट्टीने अलंकृत आहे म्हणून त्याला मकर तोरण संबोधित केले जाते.

 

दक्षिण प्रवेशद्वार, देवकोष्ठ(मंदिर प्रतिकृती, द्विताल देवकोष्ठ),

जगती, प्रदक्षिणा पथ

 

अर्ध-मंडप आणि रंग-मंडप - हे प्रवेशद्वार अर्ध-मंडपांत उघडते. खरंतर मुख्य प्रवेशद्वारातून, मुख-मंडपात प्रवेश होतो. तथापि रूढ अर्थाने हे प्रवेशद्वार मुख्य प्रवेशद्वार नाही. वर उल्लेख आल्याप्रमाणे हे शिव मंदिर आहे. शिव मंदिरात आधी नंदीचे दर्शन घेतले जाते आणि नंतर गाभाऱ्यातील शिवलिंगाचे. या अर्ध-मंडपाच्या डावीकडील भिंतीत एक देवकोष्ठ, तर उजव्या बाजूला कक्षासन आहे. अर्ध-मंडपातून पुढे गेल्यास एक वर्तुळाकार रंगशीळा दृष्टीस पडते. रंगशीळा असलेला मंडप म्हणजे रंग-मंडप. या रंगशीळेच्या चार कोपऱ्यांवर चार वर्तुळाकार कांगोऱ्यानी अलंकृत स्तंभ आहे. रंग मंडपाचे वितान नवरंग पद्धतीचे असून पूर्णपणे कोरीव कामाने अलंकृत आहे. या प्रत्येक स्तंभाच्या वरच्या बाजूला चार दिशांना चार प्रमाणे, एकूण १६ सूरसुंदरींची शिल्पं आहेत. रंग मंडपाचे वितान नवरंग पद्धतीचे आहे,  या रंग मंडपाच्या पूर्वेला मुख मंडप आहे, तर पश्चिमेला पूर्वाभिमुख अंतराळ आणि गर्भगृह आहे. 

उर्वरित भागातील स्तंभ तारकाकृती आहेत. 

रंग मंडप, रंग शिळा, वर्तुळाकार अलंकृत स्तंभ,

सुरसुंदरी शिल्पं

 

अंतराळ आणि गर्भगृह/गाभारा -अंतराळाचे प्रवेशद्वार आणि तोरण अतिशय सुंदर आणि अवघड अशा कोरीव कामाने सुशोभित केलेले आहे. द्वाराच्या दोनही बाजूला प्रत्येकी एक याप्रमाणे दोन शैव द्वारपाल आहेत. ही द्वारपाल शिल्पं सुद्धा अतिशय सूक्ष्म-स्वर्गीय कोरीव कामाने मंडित आहेत. दोन्ही द्वारपालांच्या बाजूला भिंतीत एक-एक देवाकोष्ठ आहे. तसेच या भिंतीला काटकोनात असलेल्या भिंतीत सुद्धा अशाच प्रकारचे एक-एक देवकोष्ठ आहेत. 

अंतराळाचे वितान नवरंग पद्धतीचे असून संपूर्णपणे विविध कोरीव शिल्पांनी शिल्पित केलेले आहे. गर्भगृहाचे प्रवेशद्वार कोरीव, द्वारशाखांनी सुशोभित आहे.  त्यावरील तोरण, सखोल शिल्पकामाने समृद्ध आहे, तर ललाटबिंबावर गजलक्ष्मीचे अर्ध उठवतील शिल्पं आहे. प्रवेशद्वारापाशी जमिनीवर वेलबुट्टीच्या नक्षीने सुशोभित अशी चंद्रशिळा आहे. 

अंतराळातून पूर्वाभिमुख गाभाऱ्यात प्रवेश केल्यावर, गर्भगृहात प्रस्थापित केलेले भव्य शिवलिंग दृष्टीस येते. हे, होयसळ नृपती विष्णुवर्धन यास समर्पित असून त्याचे नामकरण होयसाळेश्वर असे करण्यात आलेले आहे. गर्भगृहाच्या, प्रवेशद्वार वगळता बाकी तीन भिंतीत प्रत्येकी एक याप्रमाणे तीन देवकोष्ठ आहेत. यांचे प्रवेश अतिशय साधे, कोरीवकाम विरहित आहेत. 

भिंतीतील देवकोष्ठ

मुख मंडप -दक्षिण प्रवेशद्वाराने प्रवेश केल्यावर रंगमंडपाच्या डाव्या बाजूला गाभारा आहे तर उजव्या बाजूला म्हणजे पूर्वेस मुख मंडप आहे. या मुखमंडपात कक्षासन आहेत.  कक्षासन म्हणजे आसन असलेला कक्ष. मंदिरात आलेल्या भक्तांना तसेच रंगशिळेवर काही कला सादर होत असतांना प्रेक्षकांना बसण्यासाठीची सोय. या भागात अतिशय देखणे वामन-स्तंभ आणि अर्ध-स्तंभ आहेत. मूळतः हा मंडप अंशतः बंद होता, तथापि कालांतराने नक्षीदार जाळीने पूर्ण बंद केलेला आहे. मुख मंडपाचे वितान नवरंग पद्धतीचे आहे. प्रवेशद्वार पूर्वाभिमुख असून स्वर्गीय अशा शिल्पकामाने सुशोभित आहे. बाहेरच्या बाजूने प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला एक-एक असे दोन शैव द्वारपाल आहेत. प्रवेशद्वार सुरेख कोरीव कलाकृतींनी मंडित आहे. 

 

नंदी मंडप -मुख मंडपातून पाच-सहा पायऱ्या उतरून आल्यावर प्रदक्षिणापथ आहे. या पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूला एकूण दोन देवकोष्ठ(मंदिर प्रतिकृती) आहेत. या पायऱ्यांच्या समोरच अशाच प्रकारची पायऱ्यांची आणि देवकोष्ठांची रचना आहे. या पायऱ्या चढून गेल्यावर नंदी मंडपात प्रवेश करता येतो. या मंडपांत एक अतिशय भव्य एकपाषाणी नंदी आहे. नंदी पश्चिमाभिमुख आहे. या नंदी मंडपांत कंगोऱ्यानी अलंकृत वर्तुळाकार चोवीस स्तंभ आहेत तर वितान सपाट पद्धतीचे आहे. नंदी मंडपातून बाहेर पाडण्यासाठी उत्तर दिशेला अजून एक मार्ग आहे. पाच-सहा पायऱ्या उतरून बाहेर जाता येते. या पायऱ्यांच्या दोन्हीबाजूला, जमीन पातळीवर दोन देवकोष्ठ(मंदिर प्रतिकृती) आहेत. रूढार्थाने खरंतर हा मुख्य प्रवेश. म्हणजे आधी नंदी दर्शन नंतर शिवलिंग दर्शन. 

नंदीच्या मागच्या बाजूला म्हणजे पूर्वेस एक छोटा पश्चिमाभिमुख गाभारा आहे. या गाभाऱ्यात आज मितीस तीन मीटर उंच, सप्त अश्वारूढ, चैतन्यमयी सूर्य प्रतिमा आहे. याच्या मागच्या भिंतीच्या बाजूला काही पडझड झालेला भाग आहे. 

सप्त अश्वारूढ सूर्य प्रतिमा

शांतलेश्वर - दुसरे गर्भ-गृह. हे सर्व बाबतीत होयसालळेश्वर सारखेच आहे. तथापि यात थोडे फरक आहेत, त्यांचा आढावा घेऊ. हा गाभारा होयसाळेश्वर गाभाऱ्याच्या उत्तरेस आहे. याचे मुख्यप्रवेशद्वार होयसळेश्वर प्रमाणे पुर्वेसच आहे. तथापि दुसरे प्रवेशद्वार उत्तरेस आहे. दुसरी एक ठळक बाब म्हणजे या गाभाऱ्यातील शिवलिंग होयसळेश्वरच्या तुलनेत थोडे लहान आहे. या गोष्टी वगळता बाकी सर्व घटक आणि रचना तंतोतंत होयसाळेश्वर प्रमाणेच आहे. 

शांतालेश्वर शिवलींग

 

 

नंदीमंडप - हा नंदी मंडप सुद्धा होयसाळेश्वर नंदी मंडपाच्या तुलनेत मापाने थोडा लहान आहे. या नंदी मंडपात कांगोऱ्यानी अलंकृत असे सोळा स्तंभ असून, वितान सपाट आहे.  होयसाळेश्वर नंदी मंडपाला जोडून असलेला सूर्य देवाचा गाभारा सुद्धा या मंडपाला नाही. तसेच या नंदी मंडपातून थेट बाहेर पडण्यास मार्ग नाही. 

शांतालेश्वर नंदी मंडप

इतर गाभारे -ह्या दोन्हीही मंदिरातील रंग मंडप एकमेकांना एका व्हरांड्याने जोडलेले आहेत. या व्हरांड्याच्या मध्यभागी डावीकडे एक आणि उजवीकडे एक म्हणजेच पूर्व आणि पश्चिमेकडे प्रत्येकी एक असे लहान लहान गाभारे दोन आहेत.

यातील पूर्वाभिमुख गाभाऱ्याच्या प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला भिंतीत दोन पूर्वाभिमुख देवकोष्ठ आहेत.

दोन्ही रंग मंडपाला जोडणारा

मंडोवरील शिल्पं -मंदिराचे विधान ताराकाकृती असल्याने बाह्य भिंतींवर सुंदर असा छाया-प्रकाशाचा खेळ अनुभवायला मिळतो. 

                         मंदिराच्या बह्यांगावरील वैशिष्ट्यपूर्ण घटक म्हणजे द्विताल देवकोष्ठ. दोन मुख्य गाभाऱ्याच्या उत्तर, पश्चिम, दक्षिण दिशेला एक-एक द्विताल देवकोष्ठ, याप्रमाणे एकूण सहा द्विताल देवकोष्ठ आहेत. 

                  आता याव्यतिरिक्त असलेले घटक. जगती पासून साधारण दोन मीटर उंची पर्यंत संपूर्ण मंदिराच्या बाह्यांगावर कोरीव थर आहेत. खालून वर क्रमाने गज थर, व्याल थर, वेलबुट्टी थर, अश्व थर, वेलबुट्टी थर आहेत. या थराच्या वर असलेल्या थरात भागवत पुराण, रामायण, महाभारतातील कथा शिल्पित केलेल्या आहेत. यानंतरच्या थरात प्रामुख्याने मकर आहेत, तथापि मध्ये मध्ये कीर्तिमुख सुद्धा आहे. याच्या वर हंस शिल्पांचा थर आहे. पुढचा थर म्हणजे नर्तक आणि वादकांच्या शिल्पांचा थर असून प्रत्येक वादक आणि नर्तकाच्या शिल्पाच्या मध्ये एक यक्ष शिल्पं आहे. त्यावर लहान-लहान भूमिज शिखर शिल्पं थर आहे. या उंचीला मंदिरातील काक्षासानाची उंची आहे. त्यामुळे पुढचा थर हा थोडा तिरका असलेला भाग म्हणजे काक्षांसनावर बसल्यावर पाठ टेकविण्याचा भाग आहे. या थरात क्रमाने दोन अर्ध स्तंभ, एक शिल्पं, दोन अर्ध स्तंभ, एक शिल्पं असा क्रम आहे. या शिल्पांत सुरसुंदरी, नर्तक, योद्धा यांची शिल्पं आहेत. 

शिल्पं थर

शिल्पं फलक - शेवटच्या शिल्पं थरानंतर कक्षासन भागात जाळी आहे. उर्वरित भागात मात्र मोठ्या मापाचे आयताकृती शिल्पं फलक आहेत. या फलकांमध्ये निरनिराळ्या देवतांची, विविध अवतारातील आणि घटनांची शिल्पं कोरलेली आहेत.

नंदी आरूढ शिव-पार्वती (शैव शिल्पं)

 

नरसिंह-हिरण्यकश्यपू (वैष्णव शिल्पं)

 

शिखर - मंदिराची शैली ठरविणारा मुख्य घटक म्हणजे शिखर. तथापि या मंदिराला आज मितीस शिखर बघावयास मिळत नाही. दिल्ली सल्तनत काळात, दोन वेळा यावर आक्रमणं झाली. त्यात मंदिरातील बऱ्याच शिल्पांची नासधूस तर झालीच, परंतु या मंदिराची शिखरं सुद्धा या आक्रमणाचा बळी ठरली. पूर्णपणे उध्वस्त झाली. 

 

इतर भाग -  इतर भागात तारकाकृती कांगोऱ्यानी मंडित स्तंभ आहेत. या स्तंभांवर आधारित नवरंग वितान आहेत. वितानाचा संपूर्ण भाग विविध प्रकारच्या शिल्पांनी अलंकृत आहे.

कक्षासन, ताराकाकृती स्तंभ

स्मारक स्तंभ - या मंदिराच्या दक्षिण प्रवेश द्वारच्या नैऋत्य कोपऱ्यात हा स्मारक स्तंभ आहे. खालची बाजू चिती(cuboid) आकाराची असून, वरची बाजू दंडगोल आकाराची आहे, याच्या तळाशी काही मानवाकृती कोरलेल्या आहेत. तसेच खालच्या चिती(cuboid) आकारच्या भागात कोरीव लेख आहे.

स्मारक स्तंभ 

                          

परिषदेचे माहितीपत्र 

प्रमाणपत्र 

आनंदी पाऊस

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

२७ फेब्रु २०२५