🕉️🕉️मराठीचे भवितव्य : आपली जबाबदारी🕉️

🕉️🕉️मराठीचे भवितव्य : आपली जबाबदारी🕉️

माझी मराठीची बोलू कौतुके l  

परि अमृताते ही पैजा जिंके l 

ऐसी अक्षरेचि रसिके l मेळविन ll 

           माय जशी आपल्या लेकराचे अभिमानाने कौतुक करते, तसे माऊलींनी आपल्या माय मराठीचे अभिमानाने कौतुक केलेले आहे. अश्या अमृताशी पैजा जिंकणाऱ्या माय मराठीच्या बाबतीत अशा विषयावर स्पर्धा आयोजित केली जात आहे, केवढा हा विरोधाभास...

का बरं अशी वेळ आली? आयोजकांना स्पर्धेसाठी हा विषय का निवडावासा वाटला?

आपल्या भावना व्यक्त करणे, मानवाची मुलभूत मानसिक गरज! भावना, भाषेशिवाय पूर्णपणे व्यक्त करता येत नाहीत.

आधी भाषा म्हणजे काय? मराठी भाषा कशी आणि केव्हा पासून अस्तित्वात आहे? या साऱ्याचा थोडक्यात विचार करू या. 

तर भाषा म्हणजे मानवाने मानवाशी संवाद साधण्यासाठीचे साधन/माध्यम. भाषेची साधी, सोपी, जनसामान्यांस समजेल अशी व्याख्या! 

          भारतात एकूण अधिकृत भाषा बावीस. भारतात मराठी मातृभाषा असणारी जनसंख्या सुमारे चौदा कोटी. मराठी मातृभाषा असणाऱ्या लोकांच्या संख्येनुसार मराठी ही जगातील दहावी, तर भारतातील तिसरी भाषा आहे. जगांत साधारणपणे एकशे तेरा देशांत मराठी भाषा बोलली जाते. 

पूर्व वैदिक, वैदिक, संस्कृत, पाली, प्राकृत, मराठी अशा टप्प्यांतून मराठी भाषा उत्क्रांत झाली.

मराठी भाषा म्हणजे  प्राकृतचे आधुनिक रूप.

प्राकृत मधून मराठीचा उदय झाला. याचे श्रेय सातवाहानांना जाते. प्रशासनात प्राकृताचा वापर सर्वप्रथम सातवाहनांनीच केला. सातवाहन घराण्याने सुमारे पाच शतकं(इ स पू २५० ते इ स २५०) सत्ता गाजवली. महाराष्ट्राच्या सुवर्णयुगाचे संपूर्ण श्रेय त्यांनाच जाते! सातवाहन नृपती हाल याने संकलित केलेला ग्रंथ "गाथा सप्त शती" प्राकृतातील अतिशय महत्वपूर्ण योगदान! पहिला शिलालेख म्हणजे श्रावणबेळगोळा येथील शिलालेख. 'श्री चामुण्डेराये करविले' हे वाक्य शके ९०५ म्हणजेच इ.स.९७७ मधील आहे. त्यानंतर शके १११०( इ.स. ११८२) मध्ये मुकुंदराज यांनी रचलेला 'विवेकसिंधू' हा मराठी भाषेतील पहिला मराठी ग्रंथ. 'ज्ञानेश्वरी' माऊलींची रचना सर्वज्ञात आहेच. 'माझी मराठीची बोलू कौतुके l परि अमृताते ही पैजा जिंके l ऐसी अक्षरेचि रसिके l मेळविन ll' ही त्यातीलच रचना. तसेच श्री चक्रधर स्वामींनी लिहिलेले 'लीळाचरित्र' म्हणजे मराठीतील पहिला पद्य चरित्र ग्रंथ होय. शिवाय शिवाजी महाराजांनी सुद्धा  स्वराज्याची राजभाषा म्हणून मराठीची निवड केली. अमराठी शब्दांचा वापर टाळण्यासाठी शिवरायांनी मराठीचा '१४०० शब्दांचा राजव्यवहारकोष' तयार करून घेतला.

संस्कृती! संस्कृतीच्या अनेक व्याख्या आहेत. 

संस्कृती म्हणजे मानवाने निसर्गाशी आणि पर्यावरणाशी जुळते घेण्यासाठी उपयोजिलेले माध्यम होय.*

          संस्कृती समाजाच्या अंतर्बाह्य जीवनातून आकार घेते. रूढी, परंपरा, मान्यता, विश्वास, अंधविश्वास, धर्म, कला, ज्ञान-विज्ञान, राज्य, कायदे, व्रत-वैकल्ये, श्रद्धा,जन्म-मृत्यू संबंधीच्या संकल्पना, आचार-विचार, भाषा, पोशाख, खानपान या सर्वांचा परिपाक म्हणजे संस्कृती.** यातील कुठलाही घटक बाजूला काढता येत नाही. मानवच संस्कृतीला निर्माण करतो. तिला अर्थ, रूप देतो आणि हीच संस्कृती जे काही मानवी प्रगतीला पोषक असेल त्याचे संवर्धन करते, चिरंतन आणि सामायिक जीवन मुल्यांची निर्मिती करते. 

          संस्कृती सतत प्रवाही असते. मग ती जल-संस्कृती असो, खाद्य-संस्कृती असो, सण-उत्सव-संस्कृती असो, भाषा-संस्कृती असो. ज्याप्रमाणे जल प्रवाहातील एक ओंजळ पाणी घेतले, तर तेच पाणी प्रत्येक वेळी वेगळे असते, त्याप्रमाणेच संस्कृतीचेही आहे. भाषेचेही तसेच, तीही कायम प्रवाही असते. म्हणजे त्यात काळानुरूप अगदी सूक्ष्म बदल होत असतात, आणि ते तसेच अपेक्षित आहे. तथापि एखादी गोष्ट कायमची नष्ट होणे किंवा नष्ट होण्याच्या मार्गावर असणे, हे अनैसर्गिक आहे. असे आपल्या मराठी भाषे बाबतीत होतेय, अतिशय निराशाजनक आहे, दुःखद आहे. 

          अर्थातच, काही अंशी मराठी भाषा सुद्धा नष्ट होईल की काय, ही समस्या व्यक्तीगत रित्या मलाही भेडसावत असते. परंतु महानगरात राहून ही भीती जास्त भेडसावते. जेव्हा तुलनात्मक दृष्ट्या थोड्या लहान शहरात अनुभवले तर मात्र हे चित्रं फारच आशादायी वाटते, याचा अनुभव मी घेत असते. ठळक अनुभव सांगायचा तर, अभ्यासा निमित्त धुळे शहरातील का. स. वाणी मराठी प्रगत अध्ययन संस्था, येथे मुक्कामास होते. सकाळी, परिसरातील शाळेतील प्रार्थना ऐकू आली, त्यात राष्ट्रगीता खेरीज, महाराष्ट्र गीत, मनाचे श्लोक वगैरे सारे मराठीतच. अतिशय आशादायी आणि आनंददायी! तसेच सर्वसाधारण संवादाची भाषा तर मराठीच असते, अशा सर्व शहरांत. त्यामुळे मराठीचे भवितव्य अतिशय उज्वल आणि चिरंतन वाटते.

हेच महा-शहरांतील चित्रं मात्र बरेचसे निराशादायी आहे. सर्वसाधारण दोन मराठी व्यक्तींची परस्परांशी संवादाची भाषा, सुद्धा मराठी नसते. एव्हढेच नाहीतर इंग्रजीत बोलणे म्हणजे उच्च दर्जा समजला जातो. त्यामुळे पुढे त्यांचे वाचन-श्रवण मराठीतून, अशी अपेक्षा करूच शकत नाही. स्वतः ला सुशिक्षित आणि आधुनिक समजणाऱ्या, महा-शहरांत निवास करणाऱ्या जनसंख्येची जबाबदारी मोठी आहे. त्यांनी घरातच नव्हे तर बाहेरही प्रत्येक मराठी माणसाशी कटाक्षाने मराठीतच बोलायला हवे. हे सर्व निरीक्षण करणारी पुढची पिढी सुद्धा यातून शिकेल. मराठीचा जास्तीत-जास्त आणि शक्य तिथे सगळीकडे वापर करणे गरजेचे आहे.  

           महत्वाचे! आज आभासी माध्यमांचा अतिशय सुळसुळाट झालाय. त्यामुळे जवळपास सगळेच काही ना काही लिहित असतात. लिहावे, प्रयत्न करण्यात काहीच गैर नाही. तथापि हे लेखन अभ्यास करून करावे. जेणेकरून त्यात भाषा, अभ्यास, योग्य माहिती मुल्ये जपली जातील. अन्यथा चुकीचे किंवा अयोग्य लिहून याचा उपयोग होण्या ऐवजी नुकसानच जास्त होईल. लेखन साऱ्यांनाच शक्य नसते. तथापि मराठी साहित्य संपदेची श्रीमंती अतुलनीय आहे. त्याचे सातत्याने वाचन होत राहणे आवश्यक आहे. सोबतच, सगळ्यांनीच संवाद, वाचन, श्रवण यासाठी कटाक्षाने मराठी भाषेचाच आग्रह धरायला हवा.

एक भाषा नामशेष होणे म्हणजे एका संस्कृती लयास जाणे...

क्षणभर थांबून हा विचार केल्यास विषयाचे गांभीर्य लक्षात येईल आणि आपल्या जबाबदारीची जाणीव होईल!

सुरेश भटांचे बोल प्रत्येकांत मुरायला हवे आणि कृतीतून दिसायला हवे-

लाभले आम्हास भाग्य बोलतो मराठी...

संदर्भ 

* डॉ रा श्री मोरवंचीकर 

** मु ब शहा 

सौजन्य : श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान कमिटी, आळंदी 

फेसबुक पान

टीप : लेख स्पर्धा, विषय:मराठीचे भवितव्य:आपली जबाबदारी 

या निमित्ताने एक लेख लिहिला. तथापि स्पर्धेसाठी शब्द मर्यादा होती. त्यामुळे तिथे बऱ्याच बाबींचा उल्लेख करता आला नाही. मात्र इथे जरा सविस्तर लिहावे, जेणे करून हा लेख परिपूर्ण होईल, नवीन पिढीला, नवशिक्या मराठी व्यक्तीला, जनसामान्यास संपूर्ण मराठी, तिच्या उगम विकास, या इतिहासासहीत समजेल असे व्यक्तिगत रित्या मला वाटले. त्यातून हा लेख जन्मास आला.

🌿🪻🌿ll मराठी भाषार्पन्मास्तु ll 🌿🪻🌿

©️आनंदी पाऊस 

(featured)

४ ऑक्टोंबर २०२४