🎲♟️पारंपरिक पट-खेळ ♟️🎲(काही अनुभवलेलं..,)

🎲♟️पारंपरिक पट-खेळ ♟️🎲

(काही अनुभवलेलं..,)

                                आज पट खेळांची संख्या खूपच वाढली आहे. त्याचे मुख्य कारण म्हणजे लोकसंख्या आणि माणसाची संपत्ती हाव. लोकसंख्या वाढीमुळे निवाऱ्याची गरज वाढलीच, तथापि आज मानवाला गरजेपुरता निवारा पुरेसा नाही. त्याला मोठ-मोठ्या शहरात तर आपली घरं असावी असे वाटते, सुट्टी साठी किंवा लहरीनुसार राहायला, थंड हवेच्या ठिकाणी सुद्धा घर असावे असे वाटते. यापलीकडे जाऊन शेतावरही घर हवे असते. हे सगळे इथेच थांबत नाही तर, गुंतवणूक म्हणून सुद्धा शक्य तितकी घरं हवी असतात, प्लॉट हवे असतात. कधीही न संपणारी हाव. त्यामुळे मोठ्या शहरापासून लहान गावांपर्यंत मोकळ्या जागांचा, मैदानांचा तुटवडा झाला आहे. त्यामुळे मुलांना बाहेर जाऊन खेळायला जागाच शिल्लक नाहीत...असो 

                              मुख्य विषय पट खेळ. अगदी एका पिढी पूर्वी असे नव्हते. मोजकेच पट खेळ होते आणि प्रत्येक पट खेळ प्रत्येकाकडे असेच असेही नाही. मुख्य खेळ म्हणजे सापशिडी आणि बुद्धिबळ. या काही मोजक्या पट खेळांचे पट मी चित्रित केलेले आहेत, ते सर्व खाली जोडले आहेत. तसेच त्यासंबंधी काही माहिती सुद्धा दिली आहे. नवीन पिढीला त्याची माहिती होईल. आधीच्या पिढीला, आपले बालपण, आठवणी, क्षण पुन्हा जगता येतील, अनुभवता येतील.

                          या चित्र-मालिका जन्माची थोडक्यात कथा. गेल्या वर्षांत प्रसिद्ध कवयित्री/लेखिका आसावरी काकडे यांनी चेहरा-पुस्तिकेवर(Facebook) एक चित्रं प्रकाशित केले होते, कॅरम-बोर्डचे, त्यांच्या भगिनींनी साकारलेले. खरंतर ते द्विमितीय चित्र नव्हते. परंतु त्रिमितीय प्रतिकृती सुद्धा नव्हती. पटाचे चित्रणं द्विमितीय आणि त्यावर ठेवलेल्या सोंगट्या त्रिमितीय, पेपर-क्विल कलेतून साकारलेल्या. अतिशय सुंदर आणि सुरेख! मनापासून भावले. आणि वाटून गेले आपल्याला का सुचत नाही अशा अगदी साध्या तरी अद्वितीय कल्पना. 

                          अलीकडे काही महिन्यांपूर्वी बंगळूरू विमानतळावरील टी-२स्थानकाला भेट देण्याचा योग आला. त्याच्याशी निगडीत बरेच चलचित्रं, प्रकाशचित्रं पाहिली होती, त्यामुळे साहजिकच ते प्रत्यक्ष बघण्याची ओढ होतीच. अनायासेच संधी मिळाली. सारेच सुंदर आहे. तथापि तेथील जमिनीच्या फरशांच्या भौमितिक नक्षीने माझे लक्ष वेधून घेतले. त्यात चौपट आणि द्युतपट साकारलेले होते. अतिशय आवडले. मग उपलब्ध वेळात शक्य तितकी प्रकाशचित्रं काढून घेतली. मी कायमच दिसलेले जे आवडते त्याची पुष्कळ प्रकाश चित्रं टिपून घेत असते. पुढे त्याचे काय होईल त्या क्षणी मला माहिती नसते. त्याबद्दल काही वेळा विसरूनही जाते, असे मला वाटते. तथापि तसे नसते. मन-मेंदू-हृदयाच्या कोपऱ्यात ते सगळे जीवंत असते. कालांतराने त्याची छानशी गोष्ट तरी तयार होते किंवा चित्रं तरी साकारली जातात किंवा या दोन्ही गोष्टींसाठी प्रेरणा तरी उर्जित होते. 

                          तसेच या प्रकाशचित्रांच्या बाबतीत झाले. एके दिवशी ह्याचे चित्र रेखाटावेसे वाटतेय, असे वाटे पर्यंत ते पूर्ण चित्रित सुद्धा झाले होते. पुढे ही पूर्ण मालिकाच तयार झाली. सोबतच ही गोष्ट सुद्धा!

त्यासोबतच प्रत्येक पट खेळासोबत त्या-त्या खेळाची महत्वपूर्ण अशी माहिती!

                           हे सर्व पट खेळ साधारणपणे जमिनीवर किंवा गालीचा/दरी/सतरंजी अंथरून त्यावर बसून खेळले जातात. वास्तूच्या अंतरागाची रचना-रेखाटणे करणे माझ्या कामाचा भाग. त्यातील सर्वात आवडता भाग म्हणजे जमिनीवर निरनिराळे गालिचे/सतरंजी यांचे रेखाटन करणे. या निमित्ताने मला माझे हे अतिशय आवडते काम ही करायला मिळाले. बघा आणि सांगा तुम्हाला आवडले का हे गालिचे/सतरंजी/दरी.

                             खात्रीने आपणा सर्वांना हे सर्व अगदी मनापासून आवडेल!

लुडो 

हा खेळ मी फार कमी वेळा खेळले आहे.

अगदी लहान असतांना बाजारात उपलब्ध होता

की नाही, ते सुद्धा फारसे आठवत नाही.

परंतु थोड्याच कालावधीत साप-शिडी च्या पटाच्या 

मागच्या बाजूला हा छापलेला असे.

चौपट/सारीपाट 

पुराण कथांमधून याचा उल्लेख असतो.

विशेषतः शिव-पार्वती यांच्या संदर्भात!

त्याची पुष्कळशी चित्रं तसेच शिल्पं सुद्धा 

बघायला मिळतात.

वेरूळ येथील लेणी क्रमांक १६ 

म्हणजे कैलास लेण्यात या प्रसंगाचे अतिशय 

चैतन्यमयी शिल्पं बघायला मिळते,

अगदी प्रत्येकाने एकदा तरी बघावेच असे!

बुद्धिबळ पट

ह्या बद्दल सगळ्यांना माहिती आहेच.

यात माझे तितकेसे कौशल्य कधीच नव्हते. 

सापशिडी पट!

अगदी सर्वपरिचित!

कुणाला सापशिडी म्हणून 

तर कुणाला स्नेक अँड लॅडर म्हणून.

कुणी आनंदासाठी खेळते 

तर कुणी खेळ म्हणून खेळते,

तर कुणी वेळ जावा म्हणून खेळते,

तर कुणी बेरीज-वजाबाकी पक्की व्हावी म्हणून खेळते.

तथापि या खेळात अख्ख्या जीवनाचे सार आहे.

आयुष्याचा मार्ग क्रमण करत असतांना,

कधी सरळ-संथ,

तर कधी एकदम चढाव,

तर कधी एकदम उतार,

कधी एकदम यश, 

तर कधी एकदम अपयश 

मिळत असते.

पुढच्या पावलावर आयुष्य कसे असेल कुणालाच 

कळत नाही, फक्त त्यावर पुढे चालत जावे लागते.

आणि सगळ्यात महत्वाचे आणि आनंदाचे म्हणजे 

ही साप शिडी पट म्हणजेच 

मोक्षपट!

याचा शोध आपल्या 

"ज्ञानेश्वर माऊलींना" 

लावला.

त्यांच्या धाकट्या भावंडाना 

खेळण्यासाठी!

माऊलीच ती, 

तो खेळ जरी असला तरी त्यात 

जीवनाचे सार, तत्त्वज्ञान असणारच!

द्युत पट 

हा चौपट/सारीपाटा सारखाच फक्त यात 

चार पेक्षा जास्त सोळा पर्यंत खेळाडू 

खेळू शकतात.

चौपट 

हा माझा सगळ्यात आवडता!

शून्य खर्च असलेला, आम्ही कायमच खेळत असू.

जेवणासाठी बसण्याचा लाकडी पाट, तो उलटा करायचा, 

खडू/पेन्सील जे काही उपलब्ध असेल त्याचा वापर 

करून अशा पद्धतीने घरं आखायची.

सोंगट्या म्हणून काहीही चालते. अगदी चार शेंगदाणे, 

चार दाणे धान्याचे,

चार बटण, खडू/पेन्सील चे चार तुकडे, चार छोटे दगड, 

चार शंख, चार शिंपले,

अगदी काहीही.

आणि दान पाडण्यासाठी चार कवड्या किंवा 

दोन चिंचोके फोडून त्याचे चार अर्ध-भाग 

किंवा चार शेंगदाण्याचा अर्ध्या खापा 

किंवा भुईमुगाच्या शेंगांची चार टरफलं

मग जो काही खेळ रंगतो,

कशाचे भान राहात नाही.

स्पर्धा, भांडणे, आनंद, चिडचिड,

हेवेदावे, क्वचित थोडी हातचलाखी,

थोडी फसवाफसवी!

जीवनातील साऱ्या भावरंगांची उधळण होते!

तरीही त्यातून आनंदाचे सप्तरंगी इंद्रधनुष्यच 

बघायला, अनुभवायला मिळते!

अगदी लिहिता लिहिता सुद्धा 

मला मी माझ्या भावंडा सोबत खेळतांनाच्या 

सप्तरंगी आनंदाची प्रचीती अनुभवास आली.

🌿🪻🪻🪻 ll माऊली अर्पणमस्तु ll 🪻🪻🪻🌿

©आनंदी पाऊस 

( काही अनुभवलेलं..,)

सप्टेंबर२०२४