🐖 निमित्त, वराह जयंतीचे🐖

🐖 निमित्त, वराह जयंतीचे🐖 

भगवान विष्णूंनी दहा अवतार घेतले असे मानले जाते.

१. मत्स्य अवतार - माश्याच्या रूपातील अवतार 

२. कूर्म अवतार - कासवाच्या रूपातील अवतार 

३. वराह अवतार - डुकराच्या रूपातील अवतार

४. नरसिंह किंवा नृसिंह अवतार - अर्धे शरीर सिंहाचे आणि अर्धे शरीर मानवाचे 

५. वामन अवतार - बटू ब्राह्मण रूपातील अवतार 

६. परशुराम अवतार - ब्राह्मण योद्धा रूपातील अवतार 

७. श्रीराम अवतार - मर्यादा पुरुषोत्तम रूपातील अवतार 

८. श्रीकृष्ण अवतार - १६ कला अवगत असलेला पूर्णावतार 

९. बुद्ध अवतार - क्षमा, शील आणि शांती रूपातील अवतार 

१०. कल्की अवतार - हा अवतार कलियुगाच्या शेवटी होणार असे मानले जाते(सृष्टीच्या संहारक रुपात) 

वराह अवतार हा विष्णूच्या दशावतारांपैकी तिसरा अवतार मानला जातो. या अवतारात श्रीविष्णूने वराहाचे  म्हणजेच डुकराचे रूप धारण केले होते. ह्या अवतारात श्रीविष्णूने हिरण्याक्ष राक्षसाचा वध केला.  ज्या दिवशी हे घडले त्या दिवशी भाद्रपद शुक्ल तृतीया होती, म्हणून त्या दिवशी वराह जयंती असते.

आज भाद्रपद शुक्ल तृतीया म्हणजेच वराह जयंती!

 मंदिर, मूर्ती, शिल्पं माझे अभ्यासाचे विषय. माझ्या अतिशय आवडीचे आणि जिव्हाळ्याचे सुद्धा! त्यामुळे वेळ मिळेल तेव्हा, शक्य असेल तेव्हा, शक्य असेल तसे, मी प्राचीन मंदिरांना भेट देत असते. त्या मंदिरांचे, त्यातील मूर्तींचे, शिल्पांचे प्रकाशचित्रांद्वारे दस्तावेजीकरण करत असते. शक्य होईल तेव्हा, त्याचे लेखनाच्या माध्यमांतून सुद्धा दस्तावेजीकरण करते.

आज वराह जयंती!

वराह मूर्ती,

माझ्या अतिशय आवडीची,

मूर्ती सुंदर,

त्याच्याशी निगडीत कथाही सुंदर!

शक्यतो,

वैष्णव मंदिरात विष्णू-दशावताराची दहा शिल्पं बघायला मिळतात.

तर अपवादाने काही शैव मंदिरात सुद्धा ही शिल्पं आढळून येतात.

भारतात वराह मंदिर सुद्धा आहेत, म्हणजे मुख्य गाभाऱ्यात वराह मूर्ती असलेली.

तथापी, मी अजून अशा मंदिराला आजपर्यंत भेट देवू शकले नाही. मात्र आज पर्यंत मी पुष्कळश्या वैष्णव मंदिरांना भेटी दिलेल्या आहेत. त्या मंदिरांच्या मंडोवरावर विष्णू-दशावतार मूर्ती पाहायला मिळाल्या. तसेच काही शैव मंदिरांच्या मंडोवरावर सुद्धा या मूर्ती आढळून आल्या.  

वराह जयंतीचे निमित्ताने, मी प्रत्यक्ष पाहिलेल्या या सगळ्या मूर्ती, त्यांच्या स्थानासह आपणा सर्व वाचकांसाठी!

जेव्हा केव्हा या मंदिरांना भेट द्याल तेव्हा अगदी आवर्जून बघा. 

मला खात्री आहे,

तुम्हा सगळ्यांनाही त्या नक्कीच आकर्षून घेतील.

तुम्हीही माझ्या प्रमाणेच या वराह मूर्तींच्या प्रेमात आकंठ बुडून जाल... 

वराह मूर्ती बद्दल...

वराहाच्या दोन प्रकारच्या मूर्ती असतात.

१. भुवराह

२. यज्ञवराह 

१. भूवराह मूर्तीलाच नृवराह म्हणून सुद्धा ओळखले जाते. मत्स्यपुराणात या मूर्तीचा महावराह असा उल्लेख आहे.

यात देह मानवी असून मुख वराहाचे असते. या मूर्तीत डोक्यावर मुकुट आणि इतर अलंकार नसतात. फक्त वनमाला असते, अगदी पायापर्यंत. तसेच हातात, शंख, चक्र सुद्धा फार कमी वेळा बघायला मिळते. पायाखाली शेषनाग एकटा किंवा पत्नी सहित असून भूवराह साधारणपणे आलीढासनात असतो. तथापि भूवराहाचा एक पाय कासवाच्या पाठीवर असावा, असा काही ग्रंथांतून उल्लेख आलेला आहे. 

समुद्रातून वर काढलेली पृथ्वी(घनगोल) त्याच्या सुळ्यांवर असते. तर मानवी रूपातील भूदेवी डाव्या खांद्यावर किंवा मुडपलेल्या डाव्या हाताच्या कोपरावर आसनस्थ असते. हिचे काही ठिकाणी मजेशीर अंकन बघायला मिळते. भूदेवी खांद्यावर किंवा कोपरावर बसलेली आणि तिच्या एका हातचे बोट वराहाच्या नस्य-छिद्रात असते.

२. यज्ञवराह म्हणजे पशु रूपातील वराह.  बऱ्याचदा नंदी मंडपाप्रमाणे वराह मंडप असतो. यात भूदेवी सुळ्याला लोंबती असते. लक्ष्मण मंदिर, खजुराहो येथे यज्ञ वराहाची अतिशय लक्षवेधी मूर्ती आहे.  

हे चालुक्यांचे दैवत असून त्यांच्या नाण्यांवर तसेच ध्वजावर यज्ञवराह प्रतिमा आहेत.

जनसामान्यांना या अवतार मूर्तीची तोंड ओळख होईल इतकीच माहिती यात दिलेली आहे. अन्यथा मूर्ती-शास्त्र अतिशय सखोल विषय आहे. 

मी प्रत्यक्ष पाहिलेल्या भूवराह आणि यज्ञवराहाच्या मूर्तींची प्रकाशचित्रं -

भूवराह, उदयगिरी लेणी, मध्यप्रदेश, भारत 

भूवराह,

निलकंठेश्वर मंदिर, निलंगा, महाराष्ट्र, भारत

(शैव मंदिर)   

भूवराह,

खरोसा लेणी, लातूर, महाराष्ट्र, भारत  

भूवराह,

नरसिंह मंदिर, नुग्गेहळ्ळी, कर्नाटक 

भूवराह,

चन्नकेशव मंदिर, बेलूर, कर्नाटक, भारत 

भूवराह, 

होयासळेश्वर मंदिर, हाळेबीडू, कर्नाटक  

(शैव मंदिर)

 

यज्ञवराह 

भूवराह,

त्रिविक्रम मंदिर, शेंदुर्णी, महाराष्ट्र, भारत 

भूवराह,

विठ्ठल-रुख्मिणी मंदिर, पानगाव, महाराष्ट्र, भारत 

भूवराह,

चन्नकेशव मंदिर, मोसाळे, कर्नाटक 

यज्ञवराह मंडप, रामटेक, महाराष्ट्र, भारत 

विष्णू मूर्ती, सोनेरी महाल, छ. संभाजी नगर, महाराष्ट्र, भारत 

विष्णू मूर्तीच्या पाठ-शिळेत बऱ्याच वेळा 

विष्णूचे दशावतार शिल्पित केलेले असतात.

त्यापैकीच ही एक मूर्ती.

आणि 

त्या मूर्तीच्या पाठ-शिळेतील भूवराह अवतार मूर्ती 

भूवराह,

दशावतार लेणी(लेणी क्र,१५), वेरूळ, छ. संभाजी नगर, 

महाराष्ट्र, भारत 

चन्नकेशव मंदिर, सोमनाथपुर,

कर्नाटक, भारत 

भूवराह,

श्री वीरनारायण स्वामी मंदिर, बेलावडी,

कर्नाटक, भारत  

भूवराह,

श्रीलक्ष्मी नरसिंह स्वामी मंदिर, जवागल,

कर्नाटक, भारत

भूवराह,

श्री चन्नकेशव मंदिर, हरणाहल्ली,

कर्नाटक, भारत 

भूवराह,

श्रीलक्ष्मी नरसिंह स्वामी मंदिर, हरणाहल्ली,

कर्नाटक, भारत 

संदर्भ - देगलूरकर गो बं, विष्णूमूर्ते नमस्तुभ्यम्, स्नेहल प्रकाशन, पुणे, २०१३  

आनंदी पाऊस

(अभ्यासातून रंजन...)

वराह जयंती २०२४