🪈कृष्ण कथा शिल्पं - जन्माष्टमी विशेष, जलकंठेश्वर मंदिर, वेल्लोर, तामिळनाडू🪈 (गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

🪈🪈🪈 कृष्ण कथा शिल्पं - जन्माष्टमी विशेष 🪈🪈🪈

संदर्भ : जलकंठेश्वर मंदिर, वेल्लोर, तामिळनाडू 

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...) 

               आपल्या भक्ती प्रधान भारत देशात असंख्य प्राचीन मंदिरे आहेत. हल्ली  सार्वजनिक माध्यमाच्या माध्यमांतून त्याबद्दलची माहिती जनसामान्यांपर्यंत पोहोचतच असते. तसेच अनेक प्रकारच्या सहली नियोजन करणारे सुद्धा या स्थळांना भेट द्यायला पर्यटकांना घेऊन जातात. त्या त्या ठिकाणी गेल्यावर तिथे मार्गदर्शक सुद्धा असतात, त्यांच्या मदतीने ती ठिकाणे आपण समजून घेऊ शकतो. शक्यतो त्यापैकी ASI संस्थेने नियुक्त केलेल्या मार्गदर्शकांची मदत घ्यावी, कारण त्यांना योग्य ते प्रशिक्षण दिलेले असते. तथापि मंदिरे बघायची झाल्यास, त्यांच्या मदतीशिवाय सुद्धा आपले आपल्यालाच बऱ्याच प्रमाणात समजून घेता येते. ते कसे? तर आपण सर्वच बालपणी आपल्या घरातील जेष्ठ व्यक्तींकडून रामायण, महाभारत, देव-देवता, त्याचे अवतार, त्यांचे कार्य इत्यादी बद्दलच्या गोष्टी ऐकतच असतो.

               तसेच हल्ली दूरदर्शन माध्यमांतून यावरील अनेक मालिका सुद्धा आपण बघत असतो. क्षणभर थांबून समोर दिसणारे शिल्पं बघितले आणि या कथा आठवल्या तर, ते शिल्पं आपल्याला लगेच कळू शकते. पुढच्या वेळी जेव्हा एखाद्या मंदिराला भेट द्याल, तेव्हा हे नक्की करून बघा. मग यातून जो काही स्वर्गीय आनंद मिळेल त्याचे शब्दांत वर्णन करणे केवळ अशक्य! देव प्रत्यक्ष भेटल्याचा तो दैवी क्षण असतो!

               जुलै महिन्याच्या दुसऱ्या शनिवारी मी तामिळनाडू राज्यातील वेल्लोर येथे असलेल्या वेल्लोर किल्ल्याला भेट दिली. या किल्ल्यात पुरातत्त्व विभागाचे एक संग्रहालय आहे. याच्या वेळा आणि सुट्टीचे दिवस बघूनच जावे. नेमके महिन्याच्या दुसऱ्या शनिवारी यांची सुट्टी असते. त्यामुळे तर ते आम्हाला बघतच आले नाही.तसेही एका दिवसाच्या भेटीत सारेच बघणे अवघडच आहे. तसेच येथे महादेवाचे एक स्वर्गीय सुंदर मंदिर आहे, जलकंठेश्वर मंदिर! मंदिराचे भले मोठ्ठे आवार आहे, सभोवताली प्राकार आहे. या प्राकारांत अनेक वास्तू उभारलेल्या आहेत. एका दिवसांत हे मंदिर बघून पूर्ण होत नाही. एक म्हणजे ते फार भव्य आहे आणि दुसरे म्हणजे वेळेचे बंधन. हे मंदिर सकाळी साडे सहा वाजता उघडते आणि दुपारी एक वाजता बंद होते, पुन्हा तीन वाजता उघडते आणि साडे आठ वाजता बंद होते. तथापि मधल्या वेळात म्हणजे दुपारी एक ते तीन वाजेच्या दरम्यान तुम्ही जेवण करून किल्ल्याच्या तटबंदी वरून संपूर्ण किल्ल्याला एक फेरी मारू शकता. किल्ल्याचा तटबंदी वरून परीघ साधारण अडीच किलोमीटर आहे. ते तेव्हढ्या वेळात होवू शकते. आम्ही तसेच केले. उशिरा पोहोचल्यामुळे आम्हाला एक वाजे आधी जेमतेम एक तास मिळाला. त्यात घाईने मुख्य मंदिर आणि प्राकारा मध्ये असलेली उपमंदिरे बघितली.

               तीन वाजता परतलो. मुख्य गोपुरातून आत गेल्यावर डाव्या बाजूला एक अतिशय देखणा मंडप आहे, कल्याण मंडप! तो बघायचे ठरविले होते, त्याप्रमाणे तिकडे गेलो. हा मंडप म्हणजे तीन वेगवेगळ्या पातळ्यांवर आहे. सर्वात वरच्या पातळीवर मध्यभागी एक वैशिष्ट्यपूर्ण व्यासपीठ आहे. संपूर्ण मंडप पाषाण स्तंभांवर आधारलेला आहे. या प्रत्येक स्तंभावर एका बाजूला तीन या प्रमाणे एका स्तंभावर एकूण बारा विविध शिल्पं आहेत. काही शिल्पं तर पूर्ण उठावात आहेत. ही शिल्पं निरनिराळ्या देव-देवतांची आहेत. तथापि श्री कृष्ण कथांवर आधारित खूपशी अगदी नाविन्यपूर्ण आणि चैतन्यमयी शिल्पं आढळून आली. आता पर्यंत बऱ्याच मंदिरांना भेटी दिल्या तथापि कृष्णाची इतक्या प्रकारची शिल्पं एकाच मंदिरात बघायला मिळाली नव्हती. विरोधाभास म्हणजे हे मंदिर शैव आहे. अद्वैताची शिकवण! तर आज जन्माष्टमी निमित्ताने ह्या सर्व शिल्पांची, त्या संदर्भातील माहिती सह ओळख करून देत आहे. ही सर्व शिल्पं निरनिराळ्या स्तंभांवर आहेत.

🪈रांगणारा बाळकृष्ण 🪈

               पहिले शिल्पं आहे रांगणाऱ्या बाळकृष्णाचे. त्याचा डावा हात जमिनीवर टेकलेला आहे तर उजवा हात छाती जवळ आहे, अगदी काहीतरी सांगत असल्याच्या अविर्भावात आहे. डोक्यावर केसांचा जुडा बांधलेला आहे आणि विविध अलंकारांनी अलंकृत आहेत. कानात कर्ण-कुंडले आहेत, तर गळ्यात दोन सरींचा हार आहे. दोन्ही खांद्यावर सुद्धा एक सरी अलंकार दिसत आहे. दंडावर वाकी किंवा बाजूबंद आणि मनगटावर कडं परिधान केलेले आहे. कमरेला मेखला आणि पायांत वाळे सदृश्य अलंकार आहे. 

               पाठीमागून वर जाणारी वल्लरी आहे. या वल्लरीत स्थिरावलेले दोन शुक आहे, दोन्ही शुक परस्पर विरुद्ध दिशेने बसलेले आहेत, तथापि ते एकाच दिशेला बघत आहेत. हे सगळे अंकन अतिशय सविस्तर आणि जीवंत आहे. इतके जीवंत की बघणारा अगदी नकळत कृष्ण-गृही जातो आणि हे सर्व प्रत्यक्ष अनुभवतो! कृष्णाचे रांगणे, त्याचे बोबडे बोल, दागिन्यांची हालचाल आणि आवाज, शुकाचे ओरडणे, वल्लरीच्या पर्णांची वाऱ्या मुळे होणारी हालचाल आणि आवाज. सारेसारे चैतन्यमयी...

🪈रांगणारा बाळ कृष्ण 🪈

               दुसरे शिल्पं, हे ही रांगणाऱ्या बालकृष्णाचेच आहे. खुपसे वरील शिल्पा प्रमाणेच आहे. काही फरक आहेत, ते म्हणजे दुसरा हात. हा हात या शिल्पात वेगळ्या स्थितीत असल्याने, गळ्यातील सर्व अलंकार स्पष्ट दिसत आहे. गळ्याशी असलेल्या गळसरीचे पदक, वाघनखाचे अगदी स्पष्ट दिसत आहे. वरील शिल्पं आयताकृती भागात आहे, त्यामुळे थोडी जागा जास्त मिळाली आहे. या जागेचा उपयोग शिल्पिंनी अतिशय कलात्मकत रित्या, शिल्पं जीवंत करण्यासाठी करून घेतला आहे. सदर शिल्पं मात्र चौरस जागेत असल्याने, कृष्णाच्या पाठीच्या वरच्या बाजूला थोडीच जागा उपलब्ध  आहे. तथापि या जागेतही सुंदर लता-वेलींचे अलंकरण केलेले दिसते. 

 

🪈लोणीचोर कृष्ण, सवंगड्यांसह🪈

आज साजऱ्या होण्याऱ्या दहीहंडीचा उगम! 

               हे शिल्पं बऱ्यांच अंशी भंगलेले आहे. तरीही, कुणीही सांगू शकेल हे शिल्पं कसले आहे ते. त्याकाळी आजच्या सारखी घराघरांत शीत कपाटं नसल्याने दूध, दही, लोणी वगैरे मातीच्या मडक्यात भरून ठेवत. छताला लाकडी वासे असतं, त्याला दोरी बांधून एक रचना केलेली असे, त्यात ही सर्व मडकी सुरक्षित ठेवली जात. सुरक्षेसोबतच, मडकी मातीची असल्याने थंड असतात. त्यामुळे त्यात ठेवलेले जिन्नस नासत नसत. अधिक काळ टिकून राहात असतं. हे सगळे बरेच उंच असल्याने कृष्ण आणि बाल-गोपाळांचा तिथ पर्यत हात पोहोचत नसे. मग ते असे एकमेकांवर चढून मडक्यातील लोणी काढून खात असतं. यावरूनच आजही सर्वत्र दहीहंडी उत्साहात साजरी केली जाते. अशाच आशयाचे शिल्पं श्री चन्नकेशव मंदिर, सोमनाथपुर येथेही आहे.

🪈दगड मारून गोपींचे

मडके फोडणारा कान्हा 🪈

               कृष्ण म्हणजे कायम सर्वांच्या खोड्या काढणारा, मुख्यत्वे गोपींच्या. विविध मार्गाने तो गोपींच्या खोड्या काढत असे. त्यातील एक म्हणजे गोपी दह्या-दुधाचे मडके घेऊन निघाल्या की त्यांच्या मागून जायचे आणि खडे मारून त्याचे मडके फोडायचे. त्यामुळे त्यांच्या मडक्यातील दुध, दही, ताक वाटेतच सांडून जात असे. मग त्या कान्हाची गाऱ्हाणी करण्यासाठी यशोदेकडे जात. असाच एक प्रसंग या शिल्पातून साकारला आहे. दोघांच्या चेहऱ्यावरील प्रदर्शित केलेल्या भावना अगदी स्पष्ट आणि जीवंत आहेत. त्यामुळे हा प्रत्यक्ष प्रसंग-अनुभव, हे शिल्पं बघणाऱ्यास मिळतो. 

🪈कालिया मर्दन🪈

               बालपणी कालिया मर्दन ही कथा आपण सर्वांनीच ऐकलेली आहे. ही कथा या शिल्पाच्या माध्यमातून साकारलेली आहे. यमुनेच्या डोहात असलेल्या या कालिया नावाच्या नागाच्या भीतीने सारेच त्रस्त होते. या कालियाचे सर्वांच्या लाडक्या कान्हाने मर्दन करून त्याला यमुनेच्या डोहातून पळवून लावले होते. त्यामुळे सारे जनमानस आनंदी झाले होते. तथापि हा प्रसंग घडत असतांना सारेच घाबरले होते, लाडक्या काह्नाला कालिया इजा पोहोचवेल या भीतीने. 

🪈यमुनेत जलक्रीडा करणाऱ्या 

गोपींचे वस्त्र घेऊन झाडावर उंच 

चढून बसलेला नटखट कृष्ण 🪈

               गोपींचा आवडता छंद म्हणजे यमुनेच्या डोहात जलक्रीडा करणे. आपापली वस्त्र यमुना किनारी ठेवून साऱ्या गोपी यमुनेत मनसोक्त जलक्रीडा करीत असतं. अशा वेळी कान्हा त्यांची किनाऱ्यावर ठेवलेली वस्त्र घेऊन झाडावर चढून बसत असे. गोपींच्या मस्करी करण्याचा भाग म्हणून. त्यांना आपली वस्त्र परत मिळविण्यासाठी कान्हाच्या पुष्कळ विनाविण्या कराव्या लागत असतं. या प्रसंगाचे यथोचित शिल्पं!

🪈गिरीधर 🪈

गोवर्धन पर्वत आपल्या उजव्या हाताच्या 

करंगळीवर पेलणारा 

गिरीधर गोपाल! 

कान्हाच्या बालपणी गोकुळात इंद्र देवाची आराधना करण्याची प्रथा होती. कृष्णाने याबद्दल विचारले असता, त्याला सांगण्यात आले, चांगला पाउस पडावा म्हणून इंद्र देवाची पूजा करायची असते. तेव्हा कृष्णाने सांगितले पर्जन्याचा म्हणजे पावसाचा देव इंद्र नसून गोवर्धन पर्वत आहे. त्यामुळे सर्वांनी इंद्राची पूजा न करता गोवर्धनाची पूजा केली. याचा परिणाम म्हणजे इंद्र देवाचा कोप झाला. त्यांनी खूप पाऊस पडला. त्यामुळे गोकुळात पूर आला. सगळ्यांनी कृष्णाला मदत करण्याचे आवाहन केले असता, कृष्णाने आपल्या उजव्या हाताच्या करंगळीवर गोवर्धन पर्वत उचलला आणि सर्व प्रजेला आणि गायी-गुरांना सुरक्षित आसरा दिला.

               ह्या शिल्पात कृष्ण चतुर्भुज दाखविलेला असून मागच्या दोन हातात शंख आणि चक्र आहे. तर पुढच्या उजव्या हाताच्या करंगळी वर गोवर्धन पर्वत उचलेला आहे आणि डाव्या हातात त्याची प्रिय वेणू आहे. देहुडा(एक पाय सरळ आणि एक पाय दुमडून दुसऱ्या पाया समोर) मुद्रेतील ही स्थानक मूर्ती आहे. 

🪈मुरलीधर🪈 

त्याच्या मुरलीचे स्वर, सर्व गाईंना सुद्धा 

भुरळ घालत. 

               मुरलीधर! कृष्ण आणि मुरली. दोघेही एकमेका पासून वेगळे करणे केवळ अशक्य. मुरली म्हटले की आपल्याला आठवतो तो कृष्ण आणि मुरली शिवाय कृष्णाची आपण कल्पनाच करू शकत नाही. आजही आपल्याला ह्या मुरलीचे सूर भुरळ घालतात, आपण कुणीही प्रत्यक्षात त्याच्या मुरलीचे सूर कधीही ऐकलेले नाही तरी सुद्धा. मग तेव्हा त्यांच्या कान्हाची मुरलीचे स्वर प्रत्यक्षात ऐकणाऱ्या गायींना भुरळ न पडती तर नवल! 

               देहुडा चरण, स्थानक, चतुर्भुज मूर्ती आणि दोन्ही बाजूला त्याच्या वेणुच्या सुराने आकर्षित झालेल्या दिसत आहे.

🪈वेणूगोपाल🪈

त्याच्या वेणूचे स्वर गाईंनाच नव्हे 

तर हिंस्त्र श्वापादांनाही भुरळ घालत असतं.

               वेणू गोपाल! आपल्या या लाडक्या कान्हाचे कुठलेही नाव असो, सारेजण आणि प्रत्येक जणच मोहित होतोच होतो! तर हा वेणू गोपाल, त्याची वेणू, त्याच्या वेणूचे स्वर या साऱ्या बद्दल अनेक कथा प्रचलित आहेत. आपण साऱ्यांनीच ऐकलेल्या आहेत. त्यापैकी एक म्हणजे असे म्हणतात आपल्या गोपाळाच्या वेणूचे सूर ऐकून हिंस्त्र पशु सुद्धा भुरळून जात असतं. हिंस्त्रपणा विसरून जात आणि गोपाळा पाशी येऊन बसून त्याचे वेणूचे सूर ऐकत असतं. हेच कथानक या शिल्पातून प्रदर्शित केलेले आहे. हे शिल्पं बघून ही कथा जणू सत्यात घडलेलाच प्रसंग वाटावा इतके चैतन्यमयी शिल्पं!

®️©️आनंदी पाऊस 

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

१४ जुलै २०२५