🪔🌸🌸🌸महाराष्ट्राच्या सुवर्णकाळातील प्रथम स्त्री - नागनिका 🌸🌸🌸🪔 (कर्तृत्ववान महिला)

🪔🌸🌸🌸महाराष्ट्राच्या सुवर्णकाळातील प्रथम स्त्री - नागनिका 🌸🌸🌸🪔

(कर्तृत्ववान महिला) 

                                                पृथ्वीतलावर अनंत काळापासून असंख्य जीव वास करीत आहेत. आज मितीस पार अश्म युगातील मानवाच्या अस्तित्वाचे पुरावे मिळाले आहेत. त्याकाळात मानवी शरीर आणि मेंदू पर्यायाने बुद्धी पूर्णपणे विकसित झालेली नव्हती. हळूहळू कालपरत्वे या सगळ्यांचा विकास होत गेला आणि आज आधुनिक प्रगतीशील मानव अस्तित्वात आहे. तथापि हा मानवी विकासाचा काळ फार मोठ्ठा आहे. त्यात वातावरणात सुद्धा अनेक स्थित्यंतरे झालीत, सोबतच मानवी विकास सुद्धा टप्प्याटप्प्याने होत गेला. आफ्रिकेतून मानव जगाच्या कान्या-कोपऱ्यात जाऊन पोहोचला. त्यातूनच निरनिराळ्या संस्कृतींचा उदय झाला आणि मानवी मेंदूच्या प्रगती सोबतच या सर्व संकृतींचा सुद्धा विकास होत गेला. आदी मानवापासून ते आजचा प्रगतीशील मानव. भारताच्या भूमीवर निरनिराळ्या भागात मानवी अस्तित्वाचे अनेक पुरावे उपलब्ध झालेले आहेत. प्रागैतिहासिक काळ, प्राकैतिहासिक काळ आणि ऐतिहासिक काळ या सर्व काळात भारत भूमीवर मानवी रहिवासाच्या असंख्य खुणा सापडतात. 

                                         भारताचा ज्ञात इतिहास म्हणजे मौर्य काळापासूनचा इतिहास. मौर्यकाळ ते स्वतंत्र भारत या काळात भारतावर असंख्य परकीय आक्रमणं झाली. तथापि भारतातील विविध भागातील राजवटींनी ही सर्व आक्रमणं परतून लावण्याचा शर्थीने प्रयत्न केला. काही वेळा यश मिळाले, काही वेळा अपयश. भारताचा प्राचीन काळ अतिशय वैभवशाली होता यात शंकाच नाही. याचे कारण म्हणजे तत्कालीन अनेक व्यक्तींच्या निरनिराळ्या गुण-कौशल्यामुळेच. तथापि या सर्वच व्यक्तींची आजही पुरेशी माहिती उपलब्ध नाही. पुढे जाऊन, स्त्री-पुरुष तुलनेत विचार केला तर पुरुषांची बऱ्याच अंशी माहिती उपलब्ध आहेत आणि ती सामान्य जन मानसात पोहोचली सुद्धा आहे. परंतु अशा कर्तृत्ववान स्त्रियांची माहिती मात्र अति अल्प प्रमाणात उपलब्ध आहे. आज या महिला दिनाच्या निमित्ताने अशाच काही अतिशय धाडसी,  जिद्दी आणि कर्तृत्ववान स्त्रियांची ओळख या मालिकेच्या  माध्यमातून करून देण्याचा हा प्रयत्न.

दादासाहेब देविदास नामदेव भोळे महाविद्यालय, भुसावळ

आयोजित

एक दिवसीय राष्ट्रीय स्तरावरील बहुविद्याशाखीय परिषद

सक्षम महिला, सक्षम जग

विविध विषयांमध्ये महिलांच्या कामगिरीचा उत्सव साजरा करणे

 

विषय-महाराष्ट्राच्या सुवर्णकाळातील प्रथम स्त्री-सातवाहन सम्राज्ञी नागनिका!

                 या एकदिवसीय राष्ट्रीय परिषदेत मी नागनिका या सातवाहन सम्राज्ञीची माझ्या शोध निबंधाद्वारे ओळख करून देण्याचा प्रयत्न केला आहे. आज आनंदी पावसातल्या या कोऱ्या करकरीत मालिकेतील पहिल्या लेखात या "महाराष्ट्राच्या सुवर्णकाळातील प्रथम स्त्री"चा  परिचय करून देत आहे. ती वाचून प्रत्येक महाराष्ट्रीय महिलेस अभिमान वाटल्या वाचून राहणार नाही. तिच्या परिचयातून प्रत्येक महिलेला प्रेरणा मिळेल! ही महिला आपली पूर्वज असल्याचा एक अवर्णनीय आणि मनाला सुखावणारा आनंद मिळेल!

  

सम्राज्ञी नागनिका हिच्या विषयी माहिती मिळण्याचे एकमेव विश्वसनीय साधन म्हणजे नाणे घाटातील लेण्यात कोरविलेला लेख. हा शिलालेख ब्राह्मी लिपीत कोरलेला असुन याची भाषा प्राकृत आहे. 

जुन्नरच्या वायव्येस २९ किमी अंतरावर नाणेघाटात एका गुहेत डाव्या आणि उजव्या भिंतीवर कोरलेला आहे. तसेच याच गुहेत काही प्रतिमा सुद्धा कोरलेल्या आहेत.

तिच्या नावाचा नायनिका असा सुद्धा उल्लेख येतो. अंगीयकुलवर्धन, सागर वलयांकित, पृथ्वीवरील श्रेष्ठ वीर, महारठी त्रणकथिर आणि अंगीयकुलवर्धन महास्त्री कललाय यांची कन्या नागनिका. शूर, वीर, अजिंक्य दक्षिणापथपती सातवाहन सम्राट सिमुकाची स्नुषा नागनिका. काळ इस पूर्व १७९, इस पूर्व दुसरे शतक.   

                      तत्काली 'निका' हा शब्द स्त्री अशा अर्थाने वापर केला जात असे. तीचा जन्म नाग कुलातील असल्याने, ती नागस्त्री म्हणजेच नागनिका. नागनिकेचा विवाह सातवाहन सम्राट सातकर्णी प्रथम यांच्याशी झाला. भायल, वेदिश्री, शक्तीश्री, सातवाहन हे नागनिका-सातकर्णी(प्रथम)चे चार पुत्र. 

                 नाणेघाटातील शिलालेखाच्या सुरवातीस प्रजापती, धर्म, इंद्र,संकर्षण, वासुदेव, चंद्र, सूर्य या देवतांना आणि दिक्पाल, यम, वरुण, कुबेर, आणि इंद्र यांना अभिवादन केलेले आहे. यावरून त्यांच्या जीवनात धार्मिक देवतांना असलेले महत्व दिसून येते. नाणेघाटातील शिलालेखात नागनिकेचा उल्लेख नागकुलोपन्न श्रेष्ठ स्त्री असाही आलेला आहे. ती अतिशय जिद्दी आणि मानी स्त्री होती. सातकर्णी प्रथम जसा शूर वीर होता, तसेच तो धार्मिकही होता. सातकर्णीने दोन अश्वमेध, एक राजसूय आणि अनेक श्रौतयाग म्हणजे अग्न्याधेय, अन्वारंभणीय, अंगारिक भगलदशरात्र, गर्गत्रिरात्र, गवामयन, अप्तोर्याम, अंगिरसामन, अंगिरसातिरात्र, शततिरात्र आणि छंदोपवमानत्रिरात्र इ करून हजारो गायी, अश्व, गज, वस्त्रे, कार्षापण, आणि धान्याच्या राशी ब्राह्मणांना आणि यज्ञसेवकांना दान दिले. त्याने केलेल्या सर्व यज्ञयागात नागनिकेचा उत्साहाने सहभाग तर होताच, तथापि नागनिका यज्ञदीक्षादिकांत अतिशय निपुण असल्याचेही समजते. 

                       अश्वमेध स्मृती पित्यर्थ काढलेल्या चांदीच्या जोड नाण्यावर एका बाजूला  "रजो सिरि सातकनिस" आणि दुसऱ्या बाजूला "नागनिका" अशी अक्षरे आहेत. तसेच या नाण्यावर अश्वमेधाच्या अश्वाची प्रतिमाही आहे. यावरून नागनिका राजकारणातही सक्रीय असल्याचे स्पष्ट होते.

                   नाणेघाटातील याच गुहेत काही प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. आज मितीस या सर्व प्रतिमा नष्ट झाल्या आहेत. तथापि त्या प्रतिमांच्या पायाशी असलेल्या नाम पट्टिकांवरून त्या कुणाच्या आहेत हे समजण्यास मदत होते. यांत पहिली प्रतिमा सिमुकाची, दुसरी नागनिकेची-तिसरी सातकर्णी प्रथमची(जोड प्रतिमा), चौथी भायल, पाचवी वेदिश्री, सहावी अंगीयकुलवर्धन, सागर वलयांकित, पृथ्वीवरील श्रेष्ठ वीर, महारठी त्रणकथिर म्हणजेच नागनिकेचे पिता, सातवी शक्तीश्री(हकुश्री) आणि आठवी सातवाहन. या प्रतिमांची काही ठळक वैशिष्ट्य पुढील प्रमाणे आहेत.

१. या सर्वसाधारणपणे कोरलेल्या प्रतिमा नाहीत. तर यज्ञ प्रसंगी राज कुटुंबातील सर्व मंडळी अशा प्रकारे एकत्र उभी राहात असतं आणि राजपुरोहित त्यांना आशीर्वाद देत असतं.

अशा पद्धतीने या प्रतिमा कोरवून जणू तिथे यज्ञ प्रसंगच जीवंत केलेला आहे. तसेच डाव्या आणि उजव्या बाजूला त्या यज्ञ-प्रसंगांचे सविस्तर विवेचन केलेले आहे. त्यामुळे आजही तिथे भेट देणाऱ्या प्रत्येकास त्या यज्ञ-प्रसंगाचा चैतन्यमयी अनुभव आल्या खेरीज राहात नाही.  

२. प्राचीन प्रथेप्रमाणे पत्नीचा निर्देश पती नंतर केला जातो, अगदी आजतागायत. तथापि या प्रतिमांत नागनिकेची प्रतिमा तिच्या पतीच्या आधी म्हणजे सातकर्णी प्रथमच्या आधी कोरलेली आहे.

प्राचीन प्रथेला अपवादात्मक अशा प्रतिमा म्हणजे पती आधी नागनिकेची प्रतिमा कोराविली आहे, यावरून नागनिकेचे या राजघराण्यातील महत्त्वाचे स्थान, दरारा अधोरेखित होतो.

३. सम्राज्ञी नागनिकेने, श्वशुर कुळात पित्याची प्रतिमा सुद्धा कोरविली आहे. 

अगदी आज मितीस सुद्धा उच्च शिक्षित स्त्री, कर्तृत्ववान स्त्री पित्याची प्रतिमाच काय, पण एखादे प्रकाशचित्रं सुद्धा श्वशुरगृही ठेवू धजत नाही. तथापि इसपूर्व काळात नागनिकेने श्वशुर कुळात पित्याची प्रतिमा कोरविली होती. यावरून तिने, तिच्या निर्माण केलेल्या स्थानाची, हिम्मतीची, जिद्दीची सहजच कल्पना येऊ शकते.

                       याच गुहेतील दुसऱ्या लेखांतून तिच्या उत्तर जीवनाची सखोल माहिती मिळते. हा लेख तिच्या पती निधनानंतरचा म्हणजेच तिच्या वृद्धापकाळातील असावा. या काळात सातकर्णी नंतर त्याचा पुत्र वेदिश्री राज्य करू लागला होता. नागनिकेला पतीनिधनाच्या दुःखा खेरीज पुत्र निधनाचे दुःख सुद्धा सहन करावे लागले होते. करण तिचा जेष्ठ पुत्र भायल आणि कनिष्ठ पुत्र सातवाहन या दोघांचेही अल्प वयातच निधन झाले होते. पती निधनानंतरही तिने केलेल्या धार्मिक कृत्यांचा निर्देश या लेखांत आहे. तिने स्वतः केलेल्या(ब्राह्मणामार्फत करविलेल्या)  अनेक यज्ञांचा उल्लेख आहे. त्यात अंगेरसामयन, त्रयोदशरात्र, दशरात्र इत्यादी यज्ञांचा समावेश आहे. या प्रसंगी एक हजारापासून वीस हजारापर्यंत कार्षापण, शंभर पासून दहा हजार पर्यंत गाई, शेकडो घोडे, अनेक हत्ती, गावं, वस्त्रं इ. दान दिल्याचा उल्लेख आहे. यात तिचा उल्लेख वरीलप्रमाणे तर आहेच, तथापि पुर्तद, वरद, कामद, धनद अशा वेदश्री राजाची आणि श्रीमान सति(शक्ती) याची माता असा सुद्धा आलेला आहे. 

पती निधनानंतर राजमाता म्हणून तिला राजप्रसादात अगदी ऐषआरामात उर्वरित आयुष्य व्यतीत आले असते, मात्र तिने अतिशय व्रतस्थ, सन्यस्त, धर्मशास्त्रांनी घालून दिलेल्या नियमा प्रमाणे जीवन व्यतीत केले. मनुस्मृती मध्ये सांगितल्या प्रमाणे म्हणजे विधवा स्त्रियांनी क्षमाशीलपणाने, संयमाने व ब्रह्मचर्याने पतिव्रतधर्माचे यावज्जीव पालन करावे. याचे तंतोतंत पालन केले. ती महिना-महिना उपवास करीत असे, प्रसादात राहूनही तापसी प्रमाणे साधे, व्रतस्त, ब्रह्मचर्य धर्माचे पालन करीत असे. 

विशेषणं -

अशा या महान सम्राज्ञीला काही विशेषणं नसती तर नवल. खाली दिलेल्या विशेषणांनी तिचा उल्लेख येतो.

नाग-वरदायिनी, मासोपवासिनी, गृहतापसी, चरितब्रम्हचर्या.  

 संदर्भ -

१.मोरवंचीकर रामचंद्र, सातवाहनकालीन महाराष्ट्र, अपरांत, पुणे, २०१७, पृ ६३,६४,६५,६६,६७ 

२.संपा. जोगळेकर सदाशिव, हाल सातवाहनाची गाथासप्तशती, पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे, २०२३, पृ ३४५ 

३.गोखले शोभना, पुराभिलेखविद्या, काॅन्टिनेन्टल प्रकाशन, पुणे, २०१९, पृ १११,११२,११३, २९९,३०० 

४.मिराशी वासुदेव, संशोधनमुक्तावलि सर दुसरा, मध्यप्रदेश संशोधन मंडळ, नागपूर, १९५७ पृ १६६,१६७,१६८,१६९,१७०,१७१  

५.मिराशी वासुदेव, सातवाहन आणि पश्चिमी क्षत्रप यांचा इतिहास यांचा इतिहास आणि कोरीवलेख भाग दुसरा, महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळ, मुंबई

६.https://vishwakosh.marathi.gov.in/19471/

🪔🌸🌸🌸IIसम्राज्ञी नागनिकार्पण मस्तु II🌸🌸🌸🪔

प्रतिमा सौजन्य - 

डॉ मोरवंचीकर रा श्री यांच्या 'सातवाहनकालीन महाराष्ट्र'

या ग्रंथातील आहेत.

आनंदी पाऊस

(कर्तृत्ववान महिला) 

८मार्च २०२५