💧एक उपेक्षित जल-वास्तू💧 (गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

 💧एक उपेक्षित जल-वास्तू 💧 

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)

भारतीय मूर्ती आणि स्थापत्य संशोधन परिषदेचे

पाचवे राष्ट्रीय अधिवेशन

 श्री काशीबाई नवले कॉलेज ऑफ आर्कीटेक्चर, पुणे

वडगाव-आंबेगाव एज्यूकेशनल परिसर, पुणे-४१   

 

एक उपेक्षित जल-वास्तू   

संदर्भ - पाय-बारव, तोंडापूर, ता. जामनेर, जि. जळगाव 

उपरोक्त उल्लेखित परिषदेत एक उपेक्षित जल-वास्तू,   संदर्भ - पाय-बारव, तोंडापूर, ता. जामनेर, जि. जळगाव  या विषयावर शोध निबंध सादर केला. बऱ्याच वाचकांची इच्छा असते हे वाचण्याची. तथापि शोधनिबंध प्रकाशित करण्यासाठीचे काही नियम असल्या कारणाने, ते प्रकाशित करणे थोडे जबाबदारीचे आणि काहीसे अवघड होऊन बसते. तरीही वाचकांची जिज्ञासा, कुतूहल, उत्सुकता विचारत घेता, त्यातील काही चित्तवेधक भाग येथे प्रकाशित करत आहे. तसेच हे ठिकाण माझ्या मनाच्या अतिशय जवळचे आणि अभ्यासाचे विशेष ठिकाण आहे. त्यामुळे आनंदी पावसात त्याला स्थान असायलाच हवे.  

भौगोलिक स्थान -२०  ५०' उत्तर, 75  ४५' पूर्व सातमाळा पायथ्याशी, जागतिक वारसा स्थळ अजिंठा पासून १६ कि मी पूर्वेस आहे. तोंडापूर, ता. जामनेर, जिल्हा जळगाव.

पुरात्त्वीय पुरावे -

अगदी प्राचीन काळापासून जलाचे महत्व, त्याच्या बद्दल आदरभाव प्रदर्शित झालेला दिसतो. त्याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे अर्चना कुंड आणि तडाग प्रतिमा. सिंधू संस्कृतीतील अनेक नगरांच्या उत्खननात तडाग प्रतिमा मिळालेल्या आहेत. तसेच तेर, नेवासा, पैठण, भोकरदन सारख्या ठिकाणी अर्चना कुंड आढळून आले. जलाचे महत्व अधोरेखित करणारे व्रत म्हणजे तडागदान. या प्रतिमा कुंड/पुष्करिणी च्या छोट्या मापाच्या(model) मातीच्या असून त्याला प्रवेशद्वार, कुंडात उतरण्यासाठी पायऱ्या, कुंडाच्या तळाशी मासे, कासव यासारख्या जलचर प्राण्यांचे मातीचे आकार बनवून ठेवले जात. तडागाच्या चारही कोपऱ्यावर दिवे असतं. 

स्मृती ग्रंथ, पौराणिक साहित्य या ग्रंथांतून तडाग दानाचे उल्लेख आढळून येतात. अपरार्क याने याज्ञवल्क्य स्मृतीत स्त्रियांनी तडाग दान हा विधी करावा असा उल्लेख केलेला आहे.

अर्चना कुंड हे कन्येला सासरी जातांना दिले जात असे. 

उत्तर प्रवेशद्वार

प्रवेशद्वार आणि संरक्षक भिंत - 

ही पाय बारव २५.९१मी  X २५.९१मी (८५'०"८५'०") मापाची चौरस असून खोली ७.६२ मी(२५'०")आहे. 

ही पाय बारव तीन प्रवेशद्वार युक्त आहे. चारही दिशेला संरक्षक भिंतीने बंदिस्त केलेली असून, उत्तर, पूर्व आणि पश्चिम दिशांना प्रत्येकी एक प्रवेशद्वार आहे. तर दक्षिण दिशेला संरक्षक भिंतीत प्रवेशद्वार असलेले एक मंदिर आहे. हे मंदिर उत्तराभिमुख असून यात गणेश मूर्ती आहे. या मंदिरासमोर एक शिवलिंग आणि दक्षिणाभिमुख नंदी आहे.

 

विधान – पाय बारव, तोंडापूर

ईशान्य दिशेला असलेली छोटेखानी देवळं

छोटेखानी देऊळे -

उत्तर प्रवेशद्वारातून सोपान मार्गाने उतरून आत आल्यावर म्हणजे साधारण बारा पायऱ्या उतरून आल्यावर पहिला टप्पा(landing) आहे. या पातळीवर बारवेच्या चारही कोपऱ्यात म्हणजे आग्नेय, नैऋत्य, वायव्य आणि ईशान्य दिशांना दोन विविध मापांची देवळे आहेत. उत्तर प्रवेशद्वारापासून प्रदक्षिणा मार्गाने(डावी कडील बाजूने) क्रमाने ईशान्य दिशेला चार मोठ्या मापाची तर एक छोट्या मापाचे देऊळ आहे. पैकी पहिले मोठ्या मापाचे तर दुसरे छोट्या मापाचे असून, ही दोन्ही देऊळ पश्चिमाभिमुख आहेत. तर पुढची तीन मोठ्या मापाची आणि दक्षिणाभिमुख आहेत. आग्नेय आणि नैऋत्य दिशेला प्रत्येकी एक मोठ्या मापाचे देऊळ असून दोघेही उत्तराभिमुख आहेत. वायव्य दिशेला मात्र मोठ्या मापाची दोन आणि लहान मापाचे एक अशी तीन देऊळं आहेत. यापैकी उत्तर प्रवेशद्वाराकडून पाहिले मोठ्या मापाचे असून पूर्वाभिमुख आहे तर दुसरे छोट्या मापाचे असून हे सुद्धा पूर्वाभिमुख आहे आणि तिसरे मोठ्या मापाचे दक्षिणाभिमुख आहे. अशी एकूण दहा देऊळं आहेत. 

या पैकी सर्व मोठ्या मापाच्या देऊळांचे विधान चौरस असून, त्यांच्या कर्णाचा अंतिम बिंदू सामाईक आहे. छोट्या मापाची दोन्ही देऊळं मात्र पहिल्या देवळाच्या बाजूलाच आहे, त्यांची प्रत्येकी एक बाजू, पहिल्या आणि दुसऱ्या देवळाच्या प्रत्येकी सामाईक आहे. 

ही सर्व दहा देऊळं एकगर्भी आहेत. मोठ्या मापाच्या देऊळाचे गर्भगृह साधारणपणे आतून १.२० मी X१.५० मी, तर छोट्या मापाच्या देऊळाचे गर्भगृह आतून ०.७५ X १.०० मी आहे. मोठ्या देवळांची उंची ५.५०मी तर छोट्या देवळाची उंची २.५० मी आहे. 

या सर्व दहा देवळांचे गाभारे रिक्त आहेत. मूर्ती किंवा मूर्तीचे अवशेष तर उपलब्ध नाहीतच तथापि मूर्ती-पीठ सुद्धा अस्तित्वात नाही. त्यामुळे ही मंदिर नेमक्या कुठल्या देव-देवतेची आहेत हे सांगणे कठीण आहे.

                                                                                                                                                                            

शिखर आणि भिंती -

सर्व म्हणजे लहान आणि मोठ्या मापाच्या देऊळांची भिंती काळ्या पाषाणातील असून सांधे विरहित पद्धतीने बांधलेल्या आहेत. तसेच या भिंतींवर आतल्या बाजूने आणि बाहेरच्या बाजूने कुठल्याही प्रकारचे कोरीव काम नसून संपूर्ण भिंती सपाट आहेत.  

या सर्व देवळांची शिखरं सारखीच म्हणजे  निमुळत्या होत जाणाऱ्या पायऱ्यांचे(पिरॅमिडल) आहे. म्हणजे फांसणा पद्धतीचे आहे. त्याच्या वरच्या टोकास स्तुपिका आहे म्हणजे ते द्रविड पद्धतीचे आहे. 

 

शुकनासिका -

या मोठ्या मापाच्या देऊळाची प्रवेशद्वारे सुद्धा अगदी साधी , कोरीवकाम विरहित आहेत. फक्त प्रत्येक प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही वरच्या कोपऱ्यात प्रत्येकी एक हलकासा कंगोरा आहे. 

मोठ्या देवळाच्या शिखरावर प्रवेशद्वाराच्या बाजूने शुकनासिका आहेत. तथापि या प्रत्येक शुकनासिकेचा मधला भाग उध्वस्त झालेला आहे. मंदिराच्या गाभाऱ्यात ज्या देवतेची मूर्ती असते, त्याच देवतेची प्रतिमा शुकनासिकेच्या कमानीत असते. त्यामुळे गाभाऱ्यात देवता नसली तरी ते देऊळ कुठल्या देवतेचे आहे ते समजू शकते.  

मात्र काही शिखरावरील शुकनासिकेच्या कमानीचा भाग सुस्थितीत आहे. ही कमान अतिशय सुंदर अशा कोरीव वेलबुट्टीच्या नक्षीने सुशोभित केलेली आहे.

 

 उर्वरित पाया -

ही पुष्करिणी पूर्व-पश्चिम आणि उत्तर-दक्षिण दोन्हीही अक्षांवर सममितीय(symmetrical) आहे. ही दहा देऊळे वगळता, इतर भागात म्हणजे चारही उपदिशांना असलेला पाया आजही सुस्थितीत आहे. म्हणजे प्रत्येक उपदिशेला चार मोठ्या आकाराच्या आणि दोन छोट्या आकाराचा पाया भक्कमपणे उभा आहे. यावरून सहजच कल्पना येते. इथे प्रत्येक उपदिशेला प्रत्येकी चार मोठ्या आकाराची, दोन छोट्या आकाराची देऊळे असावीत. परंतु ईशान्य दिशेच्या मोठ्या आकाराच्या चौथ्या देऊळाच्या एका बाह्य भिंतीचे पायापासून चार-पाच थरांचे दगड बाहेर येऊन, एक मोठा खटका(offset) तयार झालेला दिसतो. त्याचा नक्की उकल होऊ शकत नाही. त्यामुळे इथे छोटे देऊळ असू शकते की नाही याबद्दल नक्की मत देता येत नाही. आणि असेच खटके चारही दिशांना होते का याबद्दल काहीही माहिती मिळू शकत नाही.

असे असले तरी ही छोट्या आकाराची चार देऊळे वगळता मोठ्या आकाराची एकूण सोळा आणि छोट्या आकाराची चार अशी एकूण वीस देऊळे असण्याची शक्यता वाटते. आणि तो खटका मुळचा नसेल तर अजून चार छोट्या आकारची देऊळं विचारत घेतली तर एकूण देऊळांची संख्या चोवीस होते.

पूर्व-पश्चिम छेद 

                                          

बारव - तीन प्रवेश युक्त असून पूर्व-पश्चिम आणि उत्तर-दक्षिण दोन्हीही अक्षांवर सममितीय आहे. 

ही पुष्करिणी म्हणजे एकात एक लहान लहान होत जाणारे चार टप्पे आहेत. पहिल्या बारा पायऱ्या उतरून आले की पहिला टप्पा आहे याच टप्प्यावर वर वर्णन केलेली देऊळं आहेत. तेथून पुढे चार पायऱ्या उतरून आले की दुसरा टप्पा आहे. या टप्प्यावरून संपूर्ण परिघावरून व्यवस्थितपणे फिरता येऊ शकते. पुन्हा दहा पायऱ्या नंतर तिसरा टप्पा, याप्रमाणेच पुढचा टप्पा आणि मध्यभागी चौरसाकृती कुंड आहे. कुंड साधारणपणे तीन मी. चौरसाकृती आहे. भर उन्हाळ्यात पाण्याची पातळी बरीच झाली जाते. तथापि त्याही काळात हे कुंड दृष्टीस पडू शकत नाही, कारण पाण्याची पातळी त्या पातळीच्या वर असते.

सर्वसामान्यांना सहजपणे कुंडातून पाणी आणणे, सोईचे, कमी कष्टदायक व्हावे म्हणून साधारण दहा पायऱ्या नंतर टप्पा अशी रचना केलेली आहे. अतिशय कार्यात्मक दृष्टीकोनातून विचार करून पाय विहिरीची रचना केलेली आहे.                                                                                                                                         

 

 बांधकाम वैशिष्ट्य -

ही बारव म्हणजे एकात एक लहान होत जाणाऱ्या कुंडांची पायऱ्या पायऱ्यांची रचना आहे. तथापि यातील प्रत्येक भिंत ही सपाट भिंत नसून, भिंतीचा प्रत्येक खालचा थर त्याच्या वरच्या थरापेक्षा थोडा-थोडा(अर्धा ते एक इंच) पुढे आलेला आहे. त्यामुळे सगळ्या भिंतींना एक प्रकारची लय मिळालेली आहे. मुळातच सौंदर्यपूर्ण असलेल्या या वस्तूचे सौदर्य या विशिष्ट लयीमुळे अधिकच खुलून आलेले आहे. 

 

पश्चिम प्रवेश 

संपूर्ण पाय-विहीर 

शिवलिंग आणि नंदी 

💧💧💧IIजलार्पणमस्तु II 💧💧💧

आनंदी पाऊस

(गोष्टी माझ्या पर्यटनाच्या...)