मनोहारी माणिक-पैंजण (घरातील गमती जमती)

 मनोहारी माणिक-पैंजण 

(घरातील गमती जमती)

                          आता आजचे शीर्षक वाचून कुणाच्याही लगेचच मनात येईल, आजची गोष्ट कुठल्यातरी पैंजणाशी संबंधित आहे किंवा एखाद्या पैंजण घालून केलेल्या नृत्याशी संबंधित आहे. पण तसे अजिबातच नाहीये. आजच्या गोष्टीचा अगदी दूरदूरपर्यंत पैंजण किंवा नृत्याशी कुठल्याही प्रकारचा काहीही संबंध नाही. तर आजची गोष्ट आहे एका खाद्य पदार्थाची! शीर्षकातच त्या पदार्थाची दोन नावं दडली आहेत. एक नाव अस्सल खान्देशी आहे आणि दुसरे नाव मला अलीकडेच आभासी सामाजिक माध्यमावर म्हणजेच सोशिअल मीडिया वर समजले आहे. नक्की कुठल्या भागात वापरले जाते ते नाही माहीती, पण गम्मत वाटली आणि आवडलेही. तसे नाव का पडले असावे हा मात्र विचार करण्यासारखा विषय आहे. तर आजची गोष्ट आहे मनोहरा/ मनोहर म्हणजेच माणिक पैंजणाची. पैकी पहिला शब्द म्हणजे मनोहरा/मनोहर शब्द अस्सल खान्देशी. अगदी सोप्प्या शब्दात सांगायचे तर आजची गोष्ट आहे फोडणीच्या पोळीची! 

                    हा पदार्थ आवडत नाही अशी एकही व्यक्ती मला अजून तरी भेटलेली नाही. प्रत्येकाच्याच या पदार्थाशी निगडीत काही ना काही छान अविस्मरणीय अशा आठवणी असतातच. आमचे म्हणजे इतके मोठ्ठे एकत्र कुटुंब. त्यातच येणाऱ्या-जाणाऱ्यांचा कायम राबता चालूच असे. सकाळी जास्त येणारे जाणारे असतं, कारण यावेळी बाबा(आजोबा) आणि घरातील इतर पुरुष मंडळी घरात असत. सकाळीच गरमागरम स्वयंपाक तयार असे आणि सगळ्यांची जेवणाची वेळ सुद्धा. मग येणाऱ्या प्रत्येकाला ताटावर बसवलेच जात असे. तसेच दिवसभरात सुद्धा कुणीही आले तर त्यांना ताटावर बसलेच जात असे. बऱ्याचदा परत कणिक/पीठ भिजवून पोळ्या-भाकरी कराव्या लागत असतं. किंवा काही वेळा गोष्टी पापड खाण्याच्या या लेखात उल्लेख आल्याप्रमाणे पोळी-भाकरी कमी पडली तर पापड आमच्या जेवणाची लज्जत वाढवायला धावून येत आणि आम्ही मुलं एकदम खुश होऊन जात असू. त्यामुळे शिळ्या पोळ्या-भाकरी शिल्लक राहायचा फारसा प्रश्नच येत नसे. 

                   तसेच आजच्या सारखे कधीतरी बाहेर गेलोय आणि सगळ्यांनी तिथेच काही खाल्ले, त्यामुळे घरात भरपूर पोळ्या-भाकरी शिल्लक राहील्या असे होण्याची शक्यताच नव्हती. कारण तेव्हा बाहेर खाण्याची लहर आणि सोय तर नव्हतीच, पण सारखेच कुठे बाहेर जाण्याची सुद्धा लहर नव्हती. तसेच आज घरात केलेलं खायचा कंटाळा आलाय आणि बाहेरचे खायची इच्छा झाली आहे म्हणून बाहेरून काहीतरी मागवून घेतले अशी स्वप्न सुद्धा पडायची अगदी लांब लांब पर्यंत शक्यता नव्हती. थोडक्यात भरपूर पोळ्या-भाकरी शिळ्या राहण्याची फारशी शक्यताच नसे. अगदीच एखादी पोळी/भाकरी शिल्लक राहत असे. पण अन्न फार शिळे करून खाऊ नये. जास्त वेळ ठेवले तर ते नासेल आणि तसे अन्न खाल्लेच तर आरोग्य बिघडणार. तसेच तेव्हा शीत कपाट वगैरे प्रकार नसल्याने, लगेचच पुढच्या सांजेला शिळे अन्न खाऊन संपवून टाकले जात असे. पोट बिघडण्याची शून्य शक्यता! किती आरोग्यदायक!

                       या सर्व कारणांनी हा साधासा पदार्थ फार वेळा घरात होत नसे. आम्हा सगळ्याच मुलांचा हा अतिशय आवडता पदार्थ. त्यामुळे जेव्हा केव्हा होत असे, तेव्हा आम्हा भावंडांची खाण्यासाठी भांडण सुद्धा होत असतं. प्रत्येकालाच पोटभर जेवण मनोहरा खाऊनच करायचे असायचे . बरं, मनोहरा मिळाला खायला की झाले असेही नव्हते. त्यावर लिंबू पिळूनच कालवून खायला आवडे सगळ्यांना. म्हणजे लिंबाशिवाय मनोहर ही गोष्टच आमच्या पचनी पडत नसे. त्यामुळे एखादेवेळी घरात लिंबू नसले घरात की त्याबद्दल परत मम्मीवर चिडचिड करत असू. बरं लिंबू आहे आणि ते पिळून, कालवून घेतले आणि खाल्ले असेही माझे नव्हते. मनोहर भरून ताटली मम्मीने दिली की मी ती तिला तशीच परत करणार आणि सांगणार, मम्मी लिंबू पिळून कालवून दे. का कोण जाणे पण मला स्वतः लिंबू पिळणे अजिबात आवडत नसे. एकतर ते बरोबर पिळता येईल, याची खात्री वाटत नसे. म्हणजे एकतर ते लिंबू पिळतांना रस कुठेतरी तिसरीकडेच उडेल किंवा ते लिंबूच हातातून सटकून कुठेतरी उडेल असे वाटे. अजून एक कारण म्हणजे लिंबू कितीही व्यवस्थित पिळले तरी त्याचा रस बोटांना लागतोच. ते मला खपतच नसे. यामुळे ज्या चमच्याने खाणार तो चमचाही चिकट होणार आणि ती विचित्र जाणीव सगळा मनोहरा खाऊन संपेपर्यंत रहाणार. मग खातांना पूर्ण वेळ ती अस्वस्थता. बरं, लिंबू पिळून दिल्यावर स्वतः कालवून घेणे सुद्धा मला नको असे. कारण मनोहर तर ताटली भरून हवा असे, पण कालवणे तितकेच कठीण. म्हणजे कालवतांना शंभर टक्के सांडला जाणार याची पूर्ण खात्री. त्यामुळे, मम्मी, लिंबू पिळून कालवून दे. हा मंत्रच होता जणू, काही खास पदार्थ खातांनाचा! बाकी पदार्थांचा मुद्दाम इथे उल्लेख करत नाही. त्या-त्या पदार्थाच्या लेखात मात्र उल्लेख करेलच या संदर्भात . 

                         आता या झाल्या सगळ्या तांत्रिक अडचणी. प्रत्येक पदार्थ मम्मीच करत असल्याने त्यात तिचे प्रेम, माया मिसळलेली असेच. पण ताटातील अन्नाला तिच्या हाताचा स्पर्श झालेल्या  पदार्थाची लज्जत शब्दांत मांडणे केवळ अशक्य! अगदी स्वर्गीय चवीच्या सुद्धा पलीकडे जात असे... 

                           पुढे काहीवेळा योगायोगाने मनोहरा केलेला असतांना घरात कढी सुद्धा होती. मग ताटलीत मनोहरा आणि सोबत उकळत्या कढीची वाटी. एक चमचा मनोहरा खायचा आणि एक चमचा कढी प्यायची. अगदी परमोच्च आनंद! पुढे पुढे एक चमचा कढी घेऊन ती मनोहऱ्यावर टाकायची आणि तो घास कालवून खायचा. याची शेवटची पायरी म्हणजे पोळी भाजीचा जसा काला करून खाल्ला जातो, तसा चक्क मनोहरा आणि कढी चा काला करायचा आणि खायचा. या सगळ्या प्रकारात हळू हळू करत लिंबू कधी गायब झाले माझे मलाच कळले नाही, हे ही माझे या लिखाणाच्या निमित्ताने लक्षात आले. मग आपोआपच माझा लहानपणीचा मंत्र सुद्धा माझ्याही नकळत, गायबच झाला. एका अर्थी बरेच झाले. कारण बारावी झाल्यापासून घराबाहेर पडले आहे, त्यामुळे मम्मी सोबत असण्याचा प्रश्नच नाही. मग त्या मंत्राचाही काही उपयोग झाला नसताच. आता कधीतरीच मम्मीचा सहवास मिळतो. त्यातही मनोहरा खाण्याची वेळच येत नाही, कारण कधीतरीच घरी येणाऱ्या लेकीचा जंगी पाहुणचार चालू असतो! 

                             माझे लग्न झाल्यावर लक्षात आले, त्यालाही मनोहरा म्हणजे अगदी जीव की प्राण! बरं आम्ही दोघेच, दोघांची नौकरी. सगळेच मोजकेच केले जात असे. पण आम्हाला मनोहरा तर खायचा असे. अशावेळी मी ठरवून भरपूर शिल्लक राहतील अशा बेताने पोळ्या करत असे. मग या शिल्लक राहिलेल्या शिळ्या पोळ्यांचा मनोहरा करायचा आणि मग हल्ला बोल! भावाचे लग्न झाले, वहिनी सुद्धा मनोहरा वेडी! पण तिची युक्ती भारी एकदम. तोपर्यंत तांत्रिक प्रगती झालेली होती . उत्तम प्रकारची शीत कपाटं सुद्धा बाजारात, घराघरात आलेली होती. तरी सुद्धा अन्न शिळे करू नये. त्यातही शिल्लक राहिलेली पोळी-भाकरी लगेच पुढच्या सांजेला खाऊन संपवली जात असे. खरंतर शिळी पोळी खायला बऱ्याचदा नको वाटते. तर तिची युक्ती एकदम मस्त! त्यामुळे ही शिळी पोळी खावी तर लागतच नाही, पण लाडका मनोहरा सुद्धा खायला मिळतो. तर तिची युक्ती म्हणजे, रोजच्या रोज शिल्लक राहिलेली एखाद-दुसरी पोळी-भाकरी शीत कपाटात ठेऊन द्यायची, मग तीन-चार दिवसांनी मनोहरा करण्या इतक्या पोळ्या सहजच जमतात. मस्त मनोहरा करायचा आणि त्याचा फडशा पाडायचा. मला तर इतकी आवडली तिची ही युक्ती की, मी कायमच या युक्तीचा वापर करू लागले. त्यातच हल्ली जास्तच तांत्रिक प्रगती झाल्याने अजूनच उत्तम प्रतीची शीत कपाटं उपलब्ध आहेत, त्यात मी थोड्या थंड प्रदेशात राहते. मग काय बरेचदा माझ्या कडे वीकएंड मेजवानी म्हणजे मनोहरा आणि कढी!

                             आम्ही दररोज भात खात नाही. पण काही घरात रोज भात खातात. मग यांच्याकडे अजूनच विचित्र परिस्थिती असते. एखादी पोळी आणि लिंबा एव्हढा पासून वाटीभर पर्यंत कितीही भात शिल्लक राहतो. मग याचे काय करायचे मोठ्ठा प्रश्न उभा राहतो. माझी मैत्रिणी त्यावर तिचीच एक युक्ती करते. पोळी छान बारीक मोडून टाकते, भात छान मोकळा करते. दोन्ही एकत्र करून त्याला फोडणी घालते. मला जरा विचित्र वाटले आणि त्याची चव कशी लागेल असेही वाटून गेले. पण खाऊन पाहिल्यावर, फारच आवडला मला तो प्रकार सुद्धा! मग मीही करते असे, जेव्हा थोडा भात आणि पोळी दोन्हीही शिल्लक राहिले असेल तेव्हा ! आणि अगदी प्रेमाने खाते. थोडक्यात काय, गृहिणी सारखी क्रिएटिव्ह, रिसायकल, रियुज आणि रिड्युस करणारी व्यक्ती या जगात दुसरी नाही!   

                             हल्लीच, मी सगळ्या शारीरिक तपासण्या करून घेतल्या. त्यात काही गोष्टी थोड्या इकडे तिकडे आल्या. मग डॉक्टरांनी सांगितले थोडे भाज्यांचे प्रमाण वाढावा आणि पोळी-भाताचे प्रमाण कमी करा. मग काय घेवडा, उटी गाजर, ढोबळी मिरची, मटार, कोबी, टोमॅटो, कांदा अशा सगळ्या भाज्या अगदी प्रेमाने बारीक चिरते आणि या भाज्या घालून मनोहरा करते. ढोबळी मिरची मुळे एक छान चव तर येतेच, पण त्यामुळे घरंभर एक छानसा सुगंध दरवळतो. लेक अगदी विचारतेच, अरे व्वा! छान वास येतोय, काय केलेय आज? भाज्या न घालता केलेला मनोहरा थोडा कोरडा वाटतो खायला, त्यामुळे त्याच्या बरोबर कढी लागतेच. पण भरपूर भाज्या घातल्यावर मनोहरा अजिबातच कोरडा होतं नाही आणि खातांनाही कोरडा वाटतं नाही, अगदी खात्रीने. त्यामुळे कढीची बिलकुल आवश्यकता वाटतं नाही. आणि लिंबू आणि त्यासोबतचा 'आंबटपणा देणारा गोड' मंत्र तर मी केव्हाच विसरून गेलेय. या लिखाणाच्या निमित्ताने त्याची आठवण झाली आणि ते चविष्ट मायाळू क्षण परत अनुभवायला मिळाले!  

ll लिंबू टाकून, कालवून दे ll 

ll इति मनोहारी माणिक पैंजण पुराणम् ll 

©आनंदी पाऊस 

 (घरातील गमती जमती)

१२/२/२०२२

मस्त कढई भरून केलेला 

मनोहरा !

ताटलीत वाढून तय्यार 

हा सगळ्यात हल्लीचा प्रकार 

सगळ्या भाज्या 🥕🧅🍅🥔☘☘

घालून केलेला मनोहरा !

एका बहू तारांकित हॉटेल मध्ये 

लिंबू असे वाढले होते !

मला फारच आवडला हा प्रकार ,

जाळीदार कापडात गुंडाळल्याने 

बिया अन्नात पडणार नाही फक्त रस पडणार 

आणि 

कापड असल्याने लिंबू सटकणे तसेच 

बोटांना रस लागण्याच्या शक्यता 

जवळ जवळ शून्य !🤩😍😇