आठवणीतले एक हळदीकुंकू (घरातील गमती जमती)

आठवणीतले एक हळदीकुंकू 

(घरातील गमती जमती)

                                                                           

                                                                          आमच्याकडे हळदीकुंकू म्हणजे मकर संक्रांतीचे . आमच्याकडे तेव्हा अगदी नियमित होत असे , तेव्हा हे हळदीकुंकू . पण इतक्या सगळ्या वर्षांतील हळदीकुंकापैकी एकच ठळक आठवणीत राहिले आहे , माझ्यातरी आज त्याची गोष्ट ! 

                                                                           संक्रांत जवळ आली की आमच्याकडे सुद्धा तिळीच्या लाडू-वड्यांची तसेच कुटलेल्या तिळगुळाची लगबग चाललेली असेच . पण अजून एक खास आणि खूप हवीहवीशी लगबग सुद्धा चालू होत असे बरीच आधीपासून , माझ्या खूप आवडीची आणि अगदी मनाच्या जवळची . ती म्हणजे काटेरी हलवा बनवण्याची ! त्याकाळी बऱ्याच वेळा हा काटेरी हलवा आमच्या घरीच बनवला जात असे . अगदी लहान असतांना मात्र , बाकी मैत्रिणींच्या डब्यातला हलवा पाहून वाटे काय हा आपला हलवा , त्यांच्या डब्यातील हलव्याचे रंग छान गडद असत . आयत्या हलव्याचे रंग एकदम गडद असतात आणि एकदम लक्ष वेधून घेतात आणि लहान वयात आधी रंगच जास्त आवडतात , त्याकडे सगळ्यात आधी लक्ष जाते . बाकी त्याचे काटेरी रूप वगैरे , याकडे तेव्हा फारसे लक्ष जात नसे , समजतही नसे . त्यामुळे त्या घराच्या छान काटेरी हलव्यापेक्षा मैत्रिणींच्या डब्यांतीलच गडद रंगाचाच हलवा जास्त आवडे तेव्हा . नंतर थोडे मोठं झाल्यावर हे सगळे समजू लागले आणि मग तो घरचाच हलवा जास्त आवडू लागला . मात्र ती हलवा तयार करण्याची पद्धत अगदी पहिले पासून आवडत होती आणि करूनही बघावा वाटत असे हलवा . पण हा खूप वेळ खाऊ आणि संयमाची परीक्षा बघणारा . त्यामुळे चौधरी सदनात असे पर्यंत हलवा करण्याची अर्थातच परवानगी नव्हती . मात्र थोडे मोठे झाल्यावर म्हणजे गांधी नगरच्या घरात मात्र मी केलाय २-३ वेळा हा हलवा . तेव्हा समजले , करतांना बघितले की एकदम सोप्पा वाटणारा हलवा , स्वतः करायला बसले की किती अवघड आहे ते . पण तरीही खूप छान आणि  हवाहवासा वाटणारा अनुभव होता तो ! आताही कधीही आठवण आली तरी लगेच करावासा वाटतो , पण बऱ्याच कारणांमुळे शक्य होत नाही आणि वाईट वाटतं असते . 

                                                                           भरिताच्या लेखामध्ये लोखंडी शेगडीचा उल्लेख आलाय . अगदी तशीच एक अगदी छोटीशी शेगडी होती आमच्याकडे . एव्हढेच नाही तर एक छोटी लोखंडी चूल सुद्धा होती आमच्या भातुकली मध्ये . खरं सांगायचं म्हणजे आमच्या घरी एक पांचाळीण बाई येत , घराजवळच एक वस्ती होती त्या वस्तीवर राहत होत्या त्या . त्या हे सगळे लोखंडी सामान बनवतं . घरातील बहुतेक सगळे लोखंडी सामान म्हणजे या शेगड्या , चूल , सराटे , तवे , साणशी(पकड)  असे सगळे त्यांच्याकडूनच घेतलेले होते . तर ही छोटी शेगडी फारच गोड होती दिसायला . ती खास आमच्या भातुकलीसाठी बनवून दिलेली होती की हा हलवा बनवण्यासाठी ते नक्कीच आठवत / माहित नाही . तर हा काटेरी हलवा बनवण्यासाठी खूपच मंद आच लागते , त्यामुळे या छोट्या शेगडीत अगदी दोन-तीन लाकडी कोळसे ठेवून पेटवले की यावर हा काटेरी हलवा करता येत असे . तो ही अगदी संयमाने  थोडा थोडा वेळ करून दहा-बारा दिवसात तयार होत असे . तो करतांना अगदी हळुवार हलवावे लागते , जोर-जोरात हलवले तर त्याचे काटे तुटून जातात . ज्या ताम्हणात हा हलवा केला जाई , ते जर थोडे जास्त तापवून गेले तर थोडा वेळ आचेवरून खाली उतरवून ठेवले जात असे . हलवा छान पांढरा स्वच्छ राहावा म्हणून आधी हात अगदी स्वच्छ साबणाने धुवून घ्यावे लागत . अन्यथा तो काळपट पडण्याची शक्यता . असे एक ना अनेक नखरे या हलव्याचे ! पण तय्यार झाला की फार भारी वाटे बघायला !

                                                                            या दिवशीचा अजून एक महत्वाचा भाग म्हणजे सजावट . सजावटीचे दोन भाग , एक म्हणजे रांगोळी आणि दुसरा म्हणजे फुलांच्या रचना , अर्थातच आमच्या गच्चीवरील बागेतील फुलांच्या ! तेव्हा खरे तर ठिपक्यांची रांगोळी काढायची पद्धत होती सगळ्यांकडे . पण मम्मी छान छान गालिचे काढत असे रांगोळीचे . फारच सुंदर असत आणि दिसत हे गालिचे , अगदी बघत राहावेसे वाटे काढत असतांना आणि काढून झाल्यावर सुद्धा ! येणाऱ्या प्रत्येकालाही त्याचे कौतुक केल्याशिवाय घरात येणे शक्यच होत नसे . 

                                                                           दुसरा सजावटीचा भाग म्हणजे फुलांच्या वेगवेगळ्या रचना ! गच्चीवरील बाग या लेखात उल्लेख आलेलाच आहे त्याबद्दल . गच्चीवरील वेगवेगळी फुल पाने वापरून त्या लोखंडी खिळ्यांच्या पीनच्या मदतीने वेगवेगळ्या फुलांच्या रचना करून ठेवल्या जात असत . त्या नेहमीप्रमाणे केल्याच होत्या . पण यावर्षी अजून एक नवीन केला . ही नवीन कल्पना नक्की कुणाच्या डोक्यात आलेली माहित/आठवत नाही आता . तर त्या दिवशी घरात खूप कोथिंबीर होती . कुणी दिली होती की स्वस्त मिळाली म्हणून भरपूर आणली होती , हे सुद्धा नीट माहिती नाही . तेव्हा घरात फ्रीझ नव्हते , त्यामुळे तशीही कोथिंबीर ओल्या फडक्यात गुंडाळून ठेवली जात असे किंवा मुळासकट असेल तर पेल्या मध्ये पाणी घालून त्यात कोथिंबिरीची मूळ बुडवून ठेवली जात असे . मग त्या दिवशीही मम्मीने तेच केले , दोन-तीन पेल्यात पाणी घालून त्यात ती कोथिंबीर ठेवली , तिची मूळ पाण्यात बुडतील अशा पद्धतीने . मग याचा छान हिरवा हिरवा गुच्छ तयार झाला . मग या हिरव्यागार गुच्छात , गच्चीवरच्या बागेतील छान रंगीत फुलं आणून , ती खोवली . काय भारी दिसत होते म्हणून ते सांगू ! आलेल्या प्रत्येकीचे लक्ष वेधून तर घेतलेच या नाविन्यपूर्ण रचनेने आणि प्रत्येकीने अगदी तोंड भरून कौतुकही केले या रचनेचे ! 

                                                                         संक्रांतीचे हळदीकुंकू असल्याने सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे त्यादिवशी दिले जाणारे वाण . या साठी अख्खा बाजार पालथा घातला जात असे आणि काहीतरी छानशी वस्तू आणली जाई . पण यावर्षी जरा गडबडच झाली . बाजारात छान आणि गोड-गोड वेगवेगळे प्राणी आणि पक्षी मिळाले . पण यापैकी एकही हव्या त्या संख्येत उपलब्ध नव्हते . त्यामुळे मोठाच प्रश्न उभा राहिला . मग मधला मार्ग म्हणून सगळे प्राणी आणि पक्षी सारख्या संख्येने आणले . एक छोटेसे कासव सुद्धा होते पण एकच होते . हेही आणले पण ठरवून की हे घराच्या शोकेस मध्ये ठेवायचे , वाण म्हणून नाही द्यायचे . बरे आता आणले तरी पुढे प्रश्न होताच , कुणाला काय द्यायचे ते ठरवायचे कसे ? मग यावर एक भारी तोडगा काढला गेला ! तर जितके प्राणी आणि पक्षी होते तितक्या त्या त्या नावांच्या चिठ्ठ्या लिहिल्या . म्हणजे जर पाच माऊ असतील तर पाच माऊ लिहिलेल्या चिठ्ठ्या , या प्रमाणे . मग ही प्रत्येक चिठ्ठी दुमडून ठेवली , जेणे करून त्या चिठ्ठीवर काय लिहिले आहे हे दिसू नये . मग या चिठ्ठ्या एका टोपलीत ठेवल्या गेल्या . 

                                                                   संध्याकाळी समारंभ सुरु झाल्यावर मग खरी मज्जा आली . आलेल्या प्रत्येकीला हळदीकुंकू आणि तिळगुळ वगैरे दिले  गेले . त्यानंतर मात्र वाण द्यायच्या ऐवजी , ही चिठ्ठ्या ठेवलेली टोपली प्रत्येकीसमोर धरण्यात आली आणि त्यातील एक चिठ्ठी उचलायला सांगितली . मग ही चिठ्ठी उघडल्यावर त्यात ज्या प्राण्याचे किंवा पक्षाचे नाव लिहिलेले असेल , ते वाण म्हणून देण्यात आलं . येणाऱ्या  प्रत्येकीला  या नाविन्यपूर्ण आणि नवख्या कल्पनेची मज्जा वाटली , एक वेगळाच आनंद वाटला . प्रत्येक वेळी कुतूहल , चिठ्ठीत काय लिहिले आहे याचे ! तेव्हा आमच्याकडे एक कामवाली येत असे , भांडे धुवायला , शांती तिचे नाव . तिला पण आमंत्रण दिले होते हळदीकुंकाचे . ती पण आली संध्याकाळी छान तयार होऊन . खूप आनंदी आणि तितकीच बावरलेली सुद्धा होती , या सगळ्या वातावरणात . कारण रोज कामासाठी येत असे , आज एक पाहुणी , आमंत्रित म्हणून आलेली होती . मग हिला सुद्धा हळदीकुंकू आणि तिळगुळ वगैरे दिला . मग ही चिठ्ठ्यांची टोपली तिच्यासमोर धरली आणि त्यातील एक चिठ्ठी उचलायला सांगितली . पण ती इतकी उत्साहीत आणि बावरलेली होती की , तिला काय सांगितले ते कळलेच नाही . तिला वाटले तिची ओटी भरत आहे म्हणून तिने पदर पुढे केला . मग तिला परत नीट सांगितले काय ते आणि मग तिच्या लक्षात आले नक्की काय सांगितले ते . त्यानंतर तिने त्यातली एक चिठ्ठी उचलली . पण झाल्या गोंधळाने ती जास्तच बावरून गेलेली होती !

                                                                    या सगळ्या प्राण्यांमध्ये एक कुत्रा आणि एक ससा सुद्धा होता . दोघेही फारच गोड होते . आम्हा मुलींना मनापासून वाटत होते ते एक-एक तरी शिल्लक राहावे घरी . अगदी मनापासून इच्छा असल्याने झालेही तसेच एक कुत्रा आणि एक ससा शिल्लक राहिला . ते एक कासव आणि  सोबतीला हा एक कुत्रा आणि ससा , तिघेही कित्येक वर्ष आमच्या शोकेसची शोभा वाढवत होते !!!

©आनंदी पाऊस 

(घरातील गमती जमती)

१२डिसेंबर २०१९

तिळाच्या वड्या 

तिळाचे लाडू 

काटेरी हलवा 

रांगोळी 

पिन पुष्प रचनेसाठी 

पुष्प रचना 

कासव 

ससा 

मनीमाऊ 

हत्ती 

चिमणी 

कबुतर 

बदक