माऊली : जीवन घटनाक्रम-५(समाधी पर्व) (featured )

 माऊली : जीवन घटनाक्रम-५  

(समाधी पर्व)

(featured )

छायाचित्र सौजन्य : श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान कमिटी, आळंदी फेसबुक पेज 

चांगदेव गर्वहरण प्रसंगानंतर ज्ञानदेवांच्या मनात समाधीचा विचार आला. परंतु निवृत्तीनाथांनी त्यांना नकार देवून त्यांची समजूत काढली. त्यांना सांगितले समाधीपूर्वी आपण सर्व संत मांदियाळीसह तीर्थयात्रा करावी. तथापि ज्ञानदेवांची इच्छा होती, ही तीर्थयात्रा करतांना नामदेवांची सोबत असावी. मग त्यांना सोबत घेण्यासाठी म्हणून ज्ञानदेवादि भावंडे पुन्हा पंढरपुरास रवाना झाली.

आज तीर्थयात्रा शब्दाचा अर्थ अतिशय संकुचित तर झालाच आहे, पण अर्थ बराच बदललाही आहे. तीर्थयात्रा म्हणजे देवदर्शन तर आहेच. परंतु त्या काळी अशा प्रकारच्या तीर्थयात्रेतून विविध ठिकाणच्या संत मांदियाळीचा सहवास मिळतो, विचार-चिंतनाची देवाण-घेवाण होते. समाजप्रबोधनाचे कार्य होते. समाजाला आपले दुःख, अडचणी व्यक्त करण्याची संधी मिळते. म्हणून तीर्थयात्रा!

पंढरपुरास जाऊन त्यांनी नामदेवांस आपल्या सोबत तीर्थयात्रेला येण्याची विनंती केली. तथापि नामदेवांनी सांगितले, मी पंढरीरायास विकले गेलो आहे. त्यामुळे मी पंढरपूर सोडू शकत नाही. तेव्हा ज्ञानदेवांनी पांडुरंगा कडून परवानगी घेतली. पंढरपूर सोडावयास तयार नसेलेल नामदेव, भागवत धर्माचा भक्तीप्रसार करीत पंजाब पर्यंत पोहोचले. नामदेव, शिखांच्या गुरु ग्रंथ साहिब मधील चरित्रकार आहेत. नांदेड येथील गुरुद्वाराला भेट देणारे शीख बांधव आजही नरसी, जिल्हा हिंगोली, महाराष्ट्र, नामदेवांचे जन्म गाव, येथे आवर्जून भेट देतात. एव्हढेच नाही, तर ही मंडळी नरसी गावाच्या विकासासाठी धडपड करीत आहेत. 

पंढरपूरहून ही सारी संत मांदियाळी तीर्थयात्रेस निघाली. परंतु यांनी आपला प्रवास नेहमीच्या मार्गाने न करता, त्यांनी तापी तीरावरील प्रभास या तीर्थक्षेत्रापासून प्रस्थान ठेवले. ही तीर्थयात्रा साधारण तीन वर्ष चालू होती.  या तीर्थयात्रे नंतर ही संत मांदियाळी कार्तिकी एकादशीच्या मुहूर्तावर पंढरपुरात परतली. पंढरपुरात एकादशीचा अभूतपूर्व सोहळा साजरा  झाला, अगदी न भूतो न भविष्याती असा!

दरम्यानच्या काळात ज्ञानदेवांनी समाधी विचार परत निवृत्तीनाथांना बोलून दाखविला होता. अखेरच्या प्रसंगी निवृत्तीनाथ काहीही बोलले नाही. हीच त्यांची मूक संमती ज्ञानेश्वरांनी गृहीत धरली. मागील काही काळापासून ज्ञानदेवांच्या मनात येणारा समाधी विचार त्यांनी सर्व संत मांदियाळी समोर, पांडुरंग साक्षीने बोलून दाखविला आणि सर्वांची अनुज्ञा/संमती मागितली. कार्तिकी एकादशी नंतरच्या वद्य त्रयोदशीस आळंदीस समाधी घेण्याचे नक्की झाले. ज्ञानदेव आणि भावंडे आळंदीस निघाली. कार्तिकी एकादशी ते वद्य त्रयोदशी या सतरा-अठरा दिवसांत काय झाले असावे?, तो काळ त्यांनी कशा परिस्थितीत आणि कुठल्या विचारांत व्यतीत केला असावा? सारेच कल्पने आणि विचारा पलीकडले आहे. ज्ञानदेवांच्या समाधीची सर्व जबाबदारी नामदेवांनी आपल्या खांद्यावर घेतली आणि 'पंढरीचा पोहा' (पोहा म्हणजे जथ्था) घेऊन ते सुद्धा आळंदीत दाखल झाले. 

या समाधी सोहळ्याचे अतिशय सुंदर वर्णन नामदेवांनी सत्तर अभंग रचून केलेले आहे. त्यांनी ते सारे प्रत्यक्ष अनुभवलेले असल्याने त्या अभंगांतून, त्या प्रसंगाचे चलत चित्रच आपल्या डोळ्यासमोर दिसते. असे म्हणत म्हणत आदरणीय ऋषीतुल्य डॉ. रा श्री मोरवंचीकर यांनी आपल्या 'समाधीतील स्पंदने' या ग्रंथातून समाधी सोहळ्याचे इतके उत्कट चित्रं उभे केले आहे की, आपल्याला वाटते ते सुद्धा या सोहळ्याचे प्रत्यक्ष साक्षीदारच आहे. वाचकाला सुद्धा या सोहळ्यात सहभागी होण्याची संधीच मिळते. सर्वस्पर्शी, सखोल, सूक्ष्म अभ्यास काय चमत्कार घडवू शकतो, याचे प्रत्यक्ष प्रमाणच आहे, आपल्या समोर!

हा समाधी सोहळा प्रत्यक्षात तीन दिवस चालला. दैवी सोहळा, स्वर्गीय सोहळा! दशमीच्या दिवशी प्रत्यक्ष विठ्ठल-रुक्मिणी सुद्धा आळंदीस दाखल झाले. दशमीला भजन-कीर्तन झाले. एकादशीला उपवास, रात्री काल्याचे कीर्तन आणि जागरण. कीर्तनात स्वतः पांडुरंग नाचला आणि नाचता नाचता पदर कधी गळून पडला कुणासही भान नव्हते. द्वादशीला पारायण आणि महाभोजने झाली. साऱ्या पंगतीत विठ्ठलांनी तूप वाढले.(तूप वाढणे याचा फार गहन अर्थ आहे.) रुक्मिणीने स्वतः ज्ञानदेवांचे पान तयार केले आणि पांडुरंगाने स्वतःच्या हाताने ज्ञानदेवांना अमृतपान करवले. असे स्वप्न पडल्याचे ज्ञानदेवांनी या पूर्वीच एका अभंगात लिहून ठेवले आहे. त्यांचे स्वप्न प्रत्यक्षात आले.

समाधीचा मुहूर्त निघताच आळंदीच्या सिद्धेश्वर मंदिरातील नंदी खालील गुंफा स्वच्छ करून घेतली गेली. त्यात समाधीचे आसन तयार केले गेले. ज्ञानदेवांची इच्छा होती म्हणून तिथे "भावार्थ-दीपिका" सुद्धा ठेवण्यात आली. प्रत्यक्ष समाधी मुहूर्तावर जो काही कल्लोळ माजला, त्याचे नामदेवांनी अतिशय समर्पक शब्दांत केले आहे. "नामा म्हणे देवा पेटला हुताशन l  करा समाधान निवृत्तीचे ll विठ्ठल स्वतः निवृत्तीनाथांचे आणि सोपान-मुक्ताईचे सांत्वन करीत होते, सर्व संत-महंत, ऋषी-मुनी यांची समजूत घालत होते आणि सर्वांना समाधी स्थानाकडे रवाना होण्यास सांगत होते. या सगळ्यात विठ्ठल सुद्धा हळूहळू दुःखी होत जात होते.

ज्ञानदेव, निवृत्तीनाथांची अखेरची भेट घेण्यास येतात आणि त्यांना हात जोडून विनंती करतात, माझी काही चूक झाली असेल, तर माझे अपराध पोटात घेऊन मला क्षमा करावी आणि आपला गुरुकृपेचा हात कायम असू द्या. हे ऐकताच निवृत्तीनाथ अतिशय भावनाविवश झाले, त्यांच्या तोंडातून शब्दच फुटत नव्हते. ते वारंवार ज्ञानदेवांना आलिंगन देत राहिले आणि त्यांच्या मुखावरून हात फिरवत ढसाढसा रडू लागले. ते पाहून जमलेल्या साऱ्याच मंडळींच्या दुःखाचा बांध फुटला आणि अश्रुधारा वाहू लागल्या. 

पांडुरंगाने प्रयत्नांची पराकाष्ठा करून आवेग आवरण्याचा थोडा प्रयत्न केला. त्यांनी ज्ञानदेवांचा एक हात धरला आणि निवृत्तीनाथांनी दुसरा हात धरून समाधी स्थानाच्या दिशेने प्रस्थान केले. दरम्यानच्या काळात प्रत्येकजण ज्ञानदेवांचे मिळेल तसे दर्शन घेण्यासाठी धडपडत होते. समाधी गुंफेत आधी पांडुरंग उतरले, समाधीस्थळ ठीक असल्याची खात्री केली. त्यानंतर ज्ञानदेवांचा हात धरून त्यांना पायऱ्या उतरवून आत नेले. विठ्ठलानेच ज्ञानदेवांना समाधी आसनावर बसविले, तर समाधीसाठी आवश्यक असलेल्या कुंडलिनीस जागृत करण्याचे काम निवृत्तीनाथांनी करून त्यांचे नेत्र बंद केले. वद्य त्रयोदशी शके १२१५ (इ.स.१२९३)! निवृत्तीनाथांनी सर्व भक्त मंडळीस समाधी स्थानातून बाहेर काढले. तथापि त्यांच्या ध्यान्यात आले, पांडुरंग आताच आहे. मग निवृत्ती स्वतः परत आंत गेले. पांडुरंगाचा हात धरून त्यांना बाहेर काढले आणि स्वःताच्या हाताने समाधीची शीळा लावली. त्यानंतर दुःखाचा जो काही महापूर आला, तो शब्दांत पकडणे केवळ अशक्य...

"नाम म्हणे आता लोपला दिनकर l 

बाप ज्ञानेश्वर समाधिस्थ ll"

🌺🌺🌺

🪔🪔🪔

🌺🌺🌺

 

 ©️आनंदी पाउस 

माऊली : जीवन घटनाक्रम-५

(featured)

६ जुलै २०२३