माऊली : जीवन घटनाक्रम-४(आळंदी पर्व२) (featured )

 माऊली : जीवन घटनाक्रम-४ 

(आळंदी पर्व२)

(featured )

    

 आज गुरुपौर्णिमा!

माऊली, 

गुरु माऊली, 

ज्ञानेश्वर माऊली, 

जगत् माऊली रुपी गुरु,

विश्व गुरु रुपी माऊली! 

सविनय वंदन करून, 

आज आळंदी पर्वाची सुरुवात करते!

चारही भावंडे 'भावार्थदीपिका' लोकार्पण करून आणि काही काळ तेथील संत मांदियाळीत व्यतीत करून आळंदीस परतली. तोपर्यंत साऱ्या वार्ता आळंदी पर्यंत पोहोचल्या होत्याच. त्यामुळे आळंदीकरांचा, या भावंडांकडे बघण्याचा दृष्टीकोन बदलला होताच. तथापि प्रत्येक गोष्टीला अपवाद असतातच. तसेच आळंदीत ही काही अपवादात्मक लोक होतेच. त्यांना अजूनही या भावंडांचे श्रेष्ठत्व, संतपण मान्य नव्हतेच. त्यामुळे त्यांचे, ज्ञानदेवादि भावंडास या-ना त्या कारणे त्रास देणे सुरु होतेच. 

या काळात सर्वांना माहिती असलेले तीन प्रसंग घडले. पहिला प्रसंग म्हणजे ज्ञानदेवांचा विसोबाने काही कारणास्तव अवमान केला. तो अवमान ज्ञानदेवांना सहन न झाल्याने ते कुटीत आले आणि ताटीचे दार बंद करून घेतले. त्यांनी दार उघडावे म्हणून, मुक्ताईने 'ताटीचे अभंग' रचले, "ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा". ताटीच्या अभंग रचनेत अकरा अभंगांची रचना करून मुक्ताईने, "योगी पावन मनाचा I साही अपराध जनाचा I" अशी आर्त विनंती केली. 

दुसरा प्रसंग म्हणजे चमत्कार! निवृत्तीनाथांना एकदा मांडे खावेसे वाटले. तसे त्यांनी मुक्ताईला सांगितले. मांडे भाजण्यासाठी परळ/मातीचे खापर हवे. ते आणण्यासाठी मुक्ताई कुंभाराकडे गेली. परंतु विसोबाने तिचा प्रयत्न सफल न होऊ दिल्याने, ती रडतच परतली. ते पाहून ज्ञानदेवांनी तिची अतिशय मायेने चौकशी केल्यावर तिने सारा वृतांत सांगितला. ज्ञानदेवांनी तिला मांड्यांची तयारी करण्यास सांगितले. त्यांनी आपल्या योग बळाच्या सहाय्याने, आपल्या पाठीवर मांडे भाजण्याची सिद्धता केली. याही प्रसंगाकडे बघतांना काही मुद्दे विचारत घ्यावेसे वाटतात. एक म्हणजे निवृत्तीनाथांना मांडे खावेसे वाटणे आणि त्यांनी तसे सांगणे. निवृत्तीनाथ खऱ्या अर्थाने सगळ्या वृत्तींपासून निवृत्त झालेले. अत्यंत ब्रह्मनिष्ठ करडे योगी. द्वेष, राग, मोह, लोभ, मद, मत्सर आदींपासून मुक्त होते. त्यामुळे त्यांना मांडे खावेसे वाटणे हे कितपत योग्य वाटते? तसेच 'इंद्रिया चोरुनी जेविजे' अशी धारणा असणारी ही भावंडे. 

दुसरा मुद्दा. आपण योग या शब्दाचा जो अर्थ समजतो तो फारच संकुचित आहे. काही प्रकारे हात-पाय हलविणे आणि श्वास घेणे म्हणजे योग नव्हे. योग साधने बद्दल आदरणीय डॉ. रा.श्री. मोरवंचीकर लिखित "समधितील स्पंदने" या ग्रंथात 'योगसाधनेतील अष्टांगमार्ग' या विषयावर अतिशय सविस्तर आणि समजेल अशा भाषेत लेखन केल आहे. ज्यांना याबद्दल जाणून घेण्यात स्वारस्य असेल त्यांनी जरूर वाचावे.( पृष्ठ क्र.११३) एव्हढेच नाही, तर त्यांनी म्हणजे डॉ. रा श्री मोरवंचिकरांनी यातील बऱ्याच पायऱ्या पार केलेल्या आहेत.

या प्रसंगापूर्वीच ज्ञानदेवांनी विसोबाला सोपान देवांचे शिष्यत्व पत्करण्यास सांगितले होते. ज्ञानदेवांनी दिलेल्या आज्ञेचे पालन करून विसोबानी सोपानदेवांचे शिष्यत्व पत्करले. त्यांच्या कडूनच विसोबानी 'खेचरी' विद्या प्राप्त केली. म्हणून विसोबाला 'विसोबा खेचर' म्हणूनही ओळखले जाते. आळंदीतील शूद्र समाजकंटकांचे सृजनशीलतेत रुपांतर! हा आणखी एक खरा चमत्कार! खरंतर हाच खऱ्या अर्थाने चमत्कार! 

तिसरा ठळक आणि सर्व परिचित प्रसंग म्हणजे चांगदेव भेट. असे म्हटले जाते की ज्ञानदेवादि भावंडाची परीक्षा घेण्यासाठी चांगदेवांना निमंत्रित केले होते. तसेच चांगदेवांना ज्ञानेश्वरांच्या कर्तृत्वाने, व्यक्तिमत्वाने, लोकसंग्रहाने, भक्तीरसाने अतिशय भारावून टाकले होते. त्यामुळे त्यांनाही ज्ञानदेव भेटीची इच्छा होती. ही भेट नक्की करण्यासाठी त्यांनी आपल्या शिष्यामार्फत एक कोरे पत्र धाडले. त्याकाळी कागद वगैरे अतिशय दुर्मिळ. त्यामुळे एखादे ताडपत्र, भूर्जपत्र तत्सम काही असावे, हे लक्षात घ्यावे. ज्ञानेश्वरांनी त्याच कोऱ्या पत्रावर पासष्ठ ओव्या लिहून पाठविल्या. हीच "चांगदेव पासष्ठी!"  १४००(?) वर्षांची तपश्चर्या असणारा योगी व्याघ्रवाहन, नागप्रतोद आदींनी सुशोभित होऊन, शिष्य-प्रशिष्यांसह ज्ञानदेवास भेटावयास आले. त्यावेळी ज्ञानदेवादि भावंडे एका निर्जीव भिंतीवर खेळत होती. त्याच भिंतीवर आरूढ होऊन, जडातील चैतन्याला आवाहन करून चांगदेवास भेटावयास गेली. पुन्हा एक चमत्कार! खरतरं थोर व्यक्तींच्या आयुष्यातील चमत्कार हा एक स्वतंत्र अभ्यासाचा, विचाराचा, चिंतनाचा विषय आहे. त्यावर सविस्तर लिहीन कधीतरी, नक्कीच! क्षणार्धात चांगदेव ज्ञानदेवांना शरण गेले. त्यांचा अहंकार हरण झाला. ज्ञानदेवांनी, चांगदेवाला मुक्ताईस म्हणजे शक्तीला, भयविरहित जीवनाचा पुरस्कार करणाऱ्या आदिशक्ती, मुक्ताईला शरण जाण्यास सांगितले. चांगदेव मुक्ताई ला शरण गेले आणि  मुक्ताबाईचे शिष्य झाले. ज्ञानेश्वरांच्या कुटुंबाचा एक सदस्यच होऊन गेले. पुढे कालांतराने मुक्ताई चांगदेवासह तापीक्षेत्र मेहूण येथे जात असतांना मुक्ताईने वायू समाधी घेतल्याचे पंथीय मानतात.  

एक ठळक मुद्दा : ज्ञानदेवांनी कुणासही आपले शिष्य करून घेतले नाही. 

या प्रसंगानंतर ज्ञानदेवांच्या मनात समाधीचा विचार आला. परंतु निवृत्तीनाथांनी त्यांना नकार देवून त्यांची समजूत काढली.

क्रमशः 

आनंदी पाऊस

(माऊली : घटनाक्रम-४) 

४ जुलै २०२३