माऊली : जीवन घटनाक्रम-३(नेवासा पर्व) (featured )

 माऊली : जीवन घटनाक्रम-३

(नेवासा पर्व)

(featured )

नेवाश्यात प्रवेश करते वेळी, यांना एका प्रतिष्ठित व्यक्तीच्या अंतिम यात्रेस सामोरे जावे लागले. ज्ञानदेवांनी तात्काळ प्रेतयात्रा थांबवून, प्रवरेतील अमृतजलाच्या सिद्धीने सच्चिदानंदांचे कलेवर सर्वासमक्ष सजीव केले. पुढे जाऊन हेच सच्चिदानंद कुलकर्णी ज्ञानदेवांच्या निरूपणाचे आणि सर्वच साहित्याचे लेखकु झाले. पुढील सर्व काळ त्यांच्या बरोबरच राहिले. आणखी एक चमत्कार! आपल्याकडे कुणाही थोर व्यक्तीचे आयुष्य चमत्काराशिवाय पूर्णच होत नाही. तथापि इथेही क्षणभर थांबून, थोडा विचार व्हावा. परत भूतकाळाची पुनरावृत्ती झाली, पैठणकरांप्रमाणेच नेवासेकरांनी त्यांचे भव्य स्वागत केले. सारा गाव त्यांच्या दर्शनासाठी गोळा झाला आणि त्यांचे वास्तव्य तसेच योग-क्षेमाचे प्रश्न सुटले. इथेही त्यांनी सांगितले, आम्ही संन्यासी आहोत, आम्ही मंदिरातच वास्तव्य करू. आणि त्यांनी प्रवरे काठच्या शिवालयात वास्तव्याचे नक्की केले. 

मधल्या काळात हे शिवालय उध्वस्त झाले होते. त्याचे कारण समजू शकत नाही. तथापि महापूर किंवा भूकंप ही कारणे असू शकतात. विसाव्या शतकात सोनोपंत दांडेकर या थोर महात्म्याने या शिवालयाचे सारे अवशेष गोळा करून त्या देवालयाची पुनरुभारणी केली. तेच आजचे हे शिवालय! मंदिराच्या गाभाऱ्यात यादव कालीन अवशेषांमधील एक खांब आहे. तोच "पैसाचा खांब." ज्या खांबाला टेकून किंवा आधार घेऊन ज्ञानेश्वरांनी "भावार्थ दीपिका"/ज्ञानेश्वरी सांगितली.  याच खांबाच्या दर्शनासाठी हजारोंनी भाविक येतात. आता त्या देवालयाची ओळख ज्ञानेश्वर मंदिर! 

नेवास्याला पोहोचल्यावर, आपण काही काळ थांबणार असल्याचे निवृत्तीनाथांनी सांगितले. नेवासा म्हणजे जिथे भगवंत विष्णूंनी मोहिनीरूप धारण करून, इथे काही काळ वास केला होता. त्यांनी सुरांना अमृतपान घडविले आणि त्यातील अमृताचे काही थेंब प्रवरेत मिसळले गेले, असा लोकसमज आहे. तसेच नेवासे हे सिद्धपीठ होते. गोरक्षनाथांचे समकालीन चौरंगीनाथ यांचे कायमचे नेवास्यात वास्तव्य होते. इतकेच नाही, तर नेवासे महालायाचे(म्हाळसाचे) माहेर सुद्धा आहे. नेवास्याचे मूळ नाव "निधीनिवास." निधी म्हणजे लक्ष्मी. थोडक्यात इथे विष्णू सोबत लक्ष्मीचाही वास आहे. हा प्रदेश भौतिक दृष्ट्या अतिशय संपन्न. त्याकारणे नेवास्यात बाजारपेठ होती. त्यामुळे अनेक कारणांनी येथे विविध भागातील आणि थरातील लोक येत असतं. 

ज्ञानेश्वरांनी, ज्ञानेश्वरी लिहिली हे सर्वज्ञात आहे. परंतु तिचे मूळ नाव काय? कुठे लिहिली गेली? लिहिण्यास किती काळ लागला? यात नेमके काय आहे? वगैरेबद्दल सर्व सामन्यात थोडा गोंधळ असल्याचे जाणवते. तर गीतेतील तत्वज्ञान संस्कृतात असल्याने ते सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचत नव्हते. कारण त्याकाळात सर्वसाधारणपणे संस्कृतचे ज्ञान फक्त विद्वान पंडित ब्राह्मणांनाच होते. बाकी जनतेला संस्कृतचा गंधही नव्हता. त्यामुळे हे ज्ञान त्यांच्यापर्यंत पोहोचणे दुरापास्तच होते. तसेच गीतेत बरेच विरोधाभास असल्याने ती समजून घेणे काहीसे अवघड होते. त्यामुळे ज्ञानदेवांनी  गीतेतील मूळ सातशे श्लोकांचे, नऊ हजार ओव्यात प्राकृतात रसांतर केले. त्यात रोजच्या दैनंदिन व्यवहारातील उदाहरणे दिली, त्यामुळे ती सर्वांना समजण्यास सुलभ झाली. गीतेतील तत्वज्ञान सोप्या पद्धतीने सांगितलेल्या या ग्रंथाचे मूळ नाव आहे "भावार्थ दीपिका!" एकनाथ महाराजांना दृष्टांत मिळाल्यावर त्यांनी ती पुन्हा प्रकाशात आणली, तेव्हा त्यांनी, ज्ञानेश्वरांनी सांगितली ती, "ज्ञानेश्वरी" असे नामकरण केले.

"भावार्थ दीपिका" ज्ञानेश्वरांनी लिहिली! हा एक चमत्कार आहे. पण एका आगळ्या अर्थाने! तो म्हणजे त्यांनी वयाच्या अवघ्या तेराव्या वर्षी गीतेच्या निरुपणास सुरुवात केली म्हणजेच लिहिली! ती क्षणात वगैरे लिहून झाली नाही. किंवा एकदम आकाशातून पडल्यासारखी नाही. त्यामागे त्यांचा अतिशय गाढा अभ्यास होता! त्यांचे वडील विठ्ठलपंत. विठ्ठलपंत गाढे विद्वान होते. ते वेद आणि शास्त्रांत अतिशय पारंगत होते. वाळीतील कष्टमय जीवन जगत असतांना त्यांनी प्रयत्नपूर्वक, जाणीवपूर्वक आपल्या अपत्यांना ज्ञान दिले. तसेच ज्ञानदेवांचे गुरु निवृत्तीनाथ, ते त्यांच्या नित्य आणि कायम सहवासात असतच. त्यामुळे त्यांच्याकडून सतत ज्ञान ग्रहण चालूच असावे. तसेच शुद्धीपत्र घेण्यासाठी पैठणला गेल्यावर, त्या मुक्कामात त्यांनी शक्य तितके, मिळेल तितके ज्ञान ग्रहण केले होते. याकाळात त्यांनी कुठले ग्रंथ अभ्यासले, हा एक स्वतंत्र आणि मोठा अभ्यासाचा विषय आहे. तथापि त्यांचे गीतेवरील अध्ययन पूर्णत्वास गेले असावे.  

नेवास्यातील वास्तव्यात एका सुमुहूर्तावर प्रवरेमध्ये स्नानादी करून, ज्ञानेश्वरांनी मोहिनिराजाचे दर्शन घेतले. त्यानंतर गुरूंना नमस्कार करून, ज्ञानदेवांनी श्रोत्यांनाही वंदन केले, त्यांना आत्मविश्वासात घेतले. आणि निरुपणास आरंभ केला.  ज्ञानदेवांकडून पुनर्जीवन मिळालेले सच्चिदानंद बाबा, त्यांचे आदरु लेखकु झाले. ज्ञानदेवांच्या मुखातून बाहेर पडणारा शब्द न् शब्द पूर्ण भावासहित त्यांनी लिहून घेतला. प्रवरे काठचे शिवालय, पहाटेची प्रसन्न, पवित्र वेळ, तेजस्वी ज्ञानदेवादि भावंडे, समोर तेवत असणारा एक पाषाणातील दिवा, सोबत सच्चिदानंद बाबा आणि सन्मुख बसलेले श्रोतेगण! माऊली निरुपण करत आहेत, त्यांचा घन गंभीर, पण अतिशय कोवळा-मधूर ध्वनी शिवालयात घुमत आहे! अति तेजस्वी आणि पवित्र असे दृश्य! ज्याला कशाचीही उपमा देता येणार नाही! 

दिवसागणिक श्रोत्यांची संख्या सुद्धा वाढत होती. आता विचार करा. तेरावे शतक, त्याकाळी एखादी घटना, सर्वांपर्यंत पोहोचण्यास किती वेळ लागत असावा? आजच्या सारखी कुठलीही साधने तर, तेव्हा उपलब्ध नव्हतीच, परंतु दळण-वळण सुद्धा फारसे सुखकर आणि सुलभ नव्हते. इथे निवृत्तीनाथ आणि ज्ञानदेव भावंडांची दूरदृष्टी आणि सर्वस्पर्शी विचारधारेची कल्पना येते. नेवासे-विष्णूचा वास असलेले म्हणजेच भवागन श्री कृष्णाचा वास असलेले ठिकाण. भगवान श्री कृष्णाच्या सानिध्यातच, त्यांनीच सांगितलेल्या गीतेचे निरुपण! हा एक भाग आणि दुसरा भाग म्हणजे नेवास्याची भौतिक समृद्धी असल्याने तिथे असलेली बाजारपेठ. बाजारपेठ असल्या कारणाने साहजिकच त्या ठिकाणी विविध भागातील आणि थरातील लोक येणार आणि त्यांना इथे चाललेल्या या निरूपणाची माहिती होणार. ते अजून निरनिराळ्या आणि त्यांच्या मूळ गावी जाणार, त्यांच्या माध्यमातून त्या ठिकाणच्या लोकांना ही माहिती मिळणार. म्हणजे या निरूपणाची माहिती जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोहोचणार! काय म्हणावे या दूर दृष्टीला! तेही वयाच्या १२-१३व्या वर्षीच! 

असे हे निरुपण दररोज जवळ-जवळ तीन वर्ष सलग चालू होते. म्हणजे "ज्ञानेश्वरी" म्हणजेच "भावार्थ दीपिका" लिहिण्यास तीन वर्षांचा कालावधी लागला. ज्ञानेश्वर सोळा वर्षाचे असतांना "भावार्थ दीपिका" लिहून पूर्ण झाली होती. "भावार्थ दीपिका" म्हणजे गीतेवरील निरुपण. त्यात त्यांना स्वानुभवाचे तत्वज्ञान सांगता आले नव्हते. त्यामुळे त्यांचे गुरु निवृत्तीनाथ यांनी ज्ञानदेवांना स्वानुभवावर आधारित तत्वज्ञान सांगणाऱ्या ग्रंथाची निर्मिती करण्यास सुचविले. तो ग्रंथ म्हणजेच "अमृतानुभव" अमृतानुभवाची निर्मिती सुद्धा नेवास्यातच झाली. त्यानंतर त्यांनी नेवासे सोडण्याचा निर्णय घेतला. 

नेवासे सोडल्यावर आळंदी ऐवजी पांडुरंग दर्शनार्थ त्यांनी पंढरपुरास प्रस्थान केले. तसेच तिथे जाऊन तिथल्या संतांसोबत चर्चा करावी. आजवरचे आपले चिंतन त्यांच्यासमोर मांडावे. पंढरपुरात पोहोचल्यावर चंद्रभागेत स्नान करून, पांडुरंग दर्शनार्थ मंदिरात गेले. तिथेच त्यांची जनाबाई आणि नामदेव यांच्याशी प्रथम भेट झाली! ज्ञानदेव-नामदेव भेट महाराष्ट्राच्या आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक इतिहासाचे सुवर्णपान मानले जाते.  ज्ञानेश्वरांनी पांडुरंगाच्या साक्षीने "भावार्थ दीपिका" लोकार्पण केली! काही दिवस पंढरीत मुक्काम केला आणि त्यानंतर नामदेवासह आळंदीस परतले.

क्रमशः 

आनंदी पाऊस

(ज्ञानेश्वर जीवन घटनाक्रम) 

आषाढी एकादशी 

२९ जून २०२३