गोष्टी बागेतल्या - १ (काही अनुभवलेलं ...)

 गोष्टी बागेतल्या - १

(काही अनुभवलेलं ...)

                   बाग ! हो बागच , कारण पार्क , गार्डन वगैरे फिरंगी शब्दांनी बाग या शब्दातील खरा आनंद आणि सुख नाही अनुभवता येत , असे माझे मत . तर बाग हा माझ्या आयुष्यातील अविभाज्य भाग , अगदी आजही . किंबहुना बऱ्याच वर्षांपासून बाग हा माझ्या रोजच्या दैनंदिन जीवनाचा एक भाग झालाय . त्यामुळे बागेतील खूप विविध प्रकारच्या गोष्टी आहेत माझ्याकडे , सांगण्यासारख्या . आता लहानपणापासूनच सुरुवात करते , बागेतील गोष्टी सांगायला . त्यापैकी गच्चीवरील बागेच्या गोष्टी सांगून झाल्याच आहेत आधीच . पण त्या चौधरी सदनातील बागेच्या होत्या . आता त्या व्यतिरिक्त बाकीच्या बागेतील गोष्टी सांगते . 

                 सगळ्या कथा आणि गोष्टींमध्ये एक आटपाट नगर असते , त्याचप्रमाणे भारतातील प्रत्येक गावात , एक महात्मा गांधी रस्ता (एम जी रोड) आणि गांधी बाग असतेच . तसेच आमच्या गावात सुद्धा आहे . तर आजची गोष्ट आमच्या या गांधी बागेतील ! कधी कधी खेळायला म्हणून जात होतो , आम्ही या बागेत संध्याकाळच्या . घरून चालत चालत बागेपर्यंत जायचे . या बागेच्या समोरच "चिमुकले राम मंदीर" आहे . नाव चिमुकले असे असले तरी , या मंदिराचे आवर बरेच मोठे आहे आणि त्या आवारात दोन-तीन मंदीरं आहेत . आमच्या गच्चीवर जो मोर आला होता , तो याच मंदिरातील होता . असे पाच मोर या मंदिराच्या आवारात होते , तेव्हा . मला हे मंदिर आणि त्याचे आवर तर आवडत होतेच , पण त्या मोरांचे पण खूप आकर्षण होते . कारण आयुष्यात खरेखुरे मोर पहिल्यांदा पहिले ते हेच ! तिथे गेले म्हणजे त्यातील एखादा तरी मोर दिसावा अशी इच्छा असे . कधी दिसत असे , तर कधी नाही . दिसला की आनंद गगनात मावेना होई , पण दिसला नाही की मन थोडे खट्टुही होऊन जात असे . कधी कधी बागेत सुद्धा दिसत हे मोर . 

                 थोडा वेळ मंदिराच्या आवारात काढून , मग समोरचा रस्ता पार करून पलीकडे बागेत धूम ठोकायची . रविवारी आणि सुट्टीच्या दिवशी थोडी गर्दी असे बागेत , एरवी बऱ्यापैकी शांतता . खरं तर आजच्या सारखी खूप साधनं नव्हती , तेव्हा आमच्या या गांधी बागेत . पण एक खास गोष्ट होती , किंबहुना अजूनही आहे . एकदम वेगळी , आवडणारी आणि थोडी भीती सुद्धा वाटणारी . ती म्हणजे एक घसरगुंडी . तर ही घसरगुंडी म्हणजे नेहमीसारखी एक शिडी आणि समोर घसरगुंडी असा प्रकार नाही , अर्थातच . ही घसरगुंडी बांधीव आहे , राक्षसाच्या तोंडाच्या आकाराची . म्हणजे एक दंडगोल , वरच्या बाजूला डोक्यावर असते तशी टोपी , दोन बाजूला दोन कान , समोरच्या बाजूने डोळे , नाक , तोंड आणि या तोंडातून निघणाऱ्या दोन जीभ , खूप लांब लचक अगदी जमिनीला टेकलेल्या . या दोन जीभ म्हणजे दोन घसरगुंड्या आणि त्याच्या बरोबर मागच्या बाजूने आत जायला दार आहे . आतून संपूर्ण पोकळ , फक्त त्यात डाव्या आणि उजव्या बाजूने पायऱ्या , वर चढून जायला . या पायऱ्या वर चढून गेले की चढणारा सरळ राक्षसाच्या तोंडात पोहोचतो . तेथूनच या दोन जीभरुपी घसरगुंड्यांची सुरुवात होते . मग तिथे बसायचे किंवा उभे राहायचे आणि घसरत घसरत किंवा धावत खाली जायचे , धम्माल ! 

                 अगदी लहान होते , तेव्हा मला भीती वाटे , गोष्टीतल्या राक्षसासारखा हा राक्षस आपल्याला खाऊन तर घेणार नाही ना ? नंतर हळूहळू भीती कमी झाली . मला , घसरगुंडी खेळायची तर असे , पण वेगाने खाली घसरत आले की खाली येतांना माझ्या पोटात 'कसेतरी' होत असे , त्यामुळे नको सुद्धा वाटे . मग मी स्वतः वेगावर नियंत्रण मिळवत हळूहळू खाली येत असे . घसरत असतांना  दोन्ही बाजूला असलेला कठडा हातांनी धरायचा , तसेच मध्ये मध्ये पाय सुद्धा या कठड्यावर रोवत गेले की वेगावर पूर्ण नियंत्रण मिळवता येते . ही झाली माझी पद्धत घसरगुंडी खेळण्याची . बाकी वेगाने घसरायला आवडणाऱ्यांचा काही प्रश्नच नसतो . 

                    अजून एक मोठ्ठी अडचण असे , ही घसरगुंडी खेळायला . ही बाग सार्वजनिक , त्यामुळे सगळ्यांसाठी खुली , विना प्रवेशमूल्य . व्यवस्थित वापरणारे लोक तर होतेच , पण काही गैरवापर करणारे सुद्धा होतेच . ही घसरगुंडी बांधीव होती आणि आत मोठ्ठी पोकळी असल्याचा काही लोक फायदा घेत आणि आत जाऊन घाण करून ठेवतं . त्यामुळे तिथे प्रचंड घाण आणि दुर्गंध असे , की त्याच्या आसपास जाणे सुद्धा शक्य होत नसे , त्यामुळे तिथे जाऊन खेळणे तर लांबची गोष्ट . 

                     याव्यतिरिक्त या बागेत एक लोखंडी घसरगुंडी होती , नेहमीसारखी . काहीवेळा सतत उन्हापावसात राहील्याने , तिचा पत्रा गंजत असे , झिजत असे . मग तो खेळतांना लागण्याची शक्यता असे . मग खूप काळजीपूर्वक खेळावे लागे अशावेळी . एकतर खालच्या टोकापर्यंत पोहोचण्या आधीच वेगावर नियंत्रण मिळवून , वेग अगदी शून्य करून टाकायचा आणि तिथून सरळ खाली उडी मारायची . नाहीतर हळूच काळजीपूर्वक खाली उतरायचे . हल्ली सगळीकडे साधारणपणे प्लॅस्टीच्याच असतात , छान झळाळत्या रंगाच्या , त्यामुळे अशी लागण्याची वगैरे शक्यता नसते . दिसायलाही छान , एव्हढेच नाही तर त्यांच्या रचनाही खूप वेगवेगळ्या , मनोरंजक आणि चित्तवेधक असतात . मला तर त्या इतक्या आवडतात की , लगेचच जाऊन खेळावेसे वाटते त्यावर . पण त्यावर वयाची अट तर लिहिलेली असतेच , पण आताच्या आकारमानाचा पण मोठ्ठा प्रश्न असतोच . ;-) ;-)

                     बाकी नेहमीप्रमाणे सगळ्या बागेत जसे असतात तसे झोपाळेही होते आमच्या या बागेत . माझ्या आठवणीप्रमाणे दोन ठिकाणी होते . अर्थातच लोखंडी . दोन टोकांना दोन इंग्रजी अक्षर व्ही च्या उलट्या आकाराचे खांब , त्यावर एक आडवा खांब आणि या खांबाला प्रत्येकी तीन झोपाळे टांगलेले . हे झोपाळे म्हणजे लोखंडी साखळीने टांगलेले असत आणि त्याच्या खालच्या बाजूला लोखंडी चौकटीवर लाकडी फळ्या बसवलेल्या असतं . झोपाळा खेळतांना माझी परत तीच परिस्थिती , माझ्या पोटात 'कसेतरी' होत असे . हल्ली मात्र काही वर्षांपासून मला छान जमते झोपाळा खेळायला . :-) :-)

                      याबरोबरच हल्लीही सगळीकडे असणारी लोखंडी पाईप वापरून केलेली रचना होती . फारच छान असतो हा प्रकार , गोल किंवा चौकोनी आकाराचा . कुठूनही आत घुसता येते , कुठूनही बाहेर पडत येते किंवा आतल्या पोकळीत जायचे , वर चढायचे , खाली उतरायचे नाही तर मध्यभागी असलेल्या पाईप ला लटकून झोके घ्यायचे . एक ना अनेक कितीतरी प्रकारे खेळता येते यावर . पण याला काय म्हणतात हे आजही माहिती नाही मला . कुठेतरी जंगल जिम ऐकल्याचे आठवते आहे . नक्कीचे माहिती नाही . मराठीत तर याचे नाव आजतागायत कुठेही ऐकले नाहीये . तुम्हा कुणाला माहिती असेल तर सांगा कृपया . 

                      गांधी बाग म्हटल्यावर , गांधीजींचा पुतळा ओघाने आलाच . एका बांधीव चौथऱ्यावर , नेहमी प्रमाणे त्यांच्या हातात काठी असलेला , वेगाने चालतांनाचा एक पुतळा होता , अजूनही आहे . पण त्याची रचना बदललेली आहे . या पुतळ्यासमोर सरळ रेषेत पाण्याची कारंजी होती , एका लांबलचक आयतामध्ये . या आयताच्या दोन्ही लांबीच्या बाजूला ओळीने रंगीत विद्युत दिवे लावलेले होते . पण हे स्थिर होते म्हणजे चालू बंद होणारे नव्हते . या कारंज्यांच्या दोन्ही लांबीच्या बाजूंनी चालण्यासाठी पांढऱ्या रंगाच्या फारशा लावलेले फलाट होते . खूपच भारी वाटे , या फलाटावर चालतांना , कारंजी चालू असली की . आयुष्यात सगळ्यात पहिल्याने पाहिलेला एकमेव कारंजा ! त्यामुळे फारच अप्रूप वाटे आम्हाला त्याचे . तिथे गेलो की कधी एकदा चालू होतेय याची अगदी आतुरतेने वाट बघत असू आम्ही .

                     बाग म्हणजे विविध फुलझाडं आलीच , छोटी मोठी सगळीच . पण सगळी देशी असावी . आत्ता मात्र सगळी फुलझाडं आठवत नाहीये . तसेही तेव्हा फारच लहान असल्याने फुलझाडे कुठली , त्यांची नावे , शास्त्रीय नावे वगैरे तपशील माहिती असण्याचे काही कारणच नाही . पण दोन प्रकारची मात्र ठळक आठवणीत आहेत . एक प्रकार म्हणजे नारळाची झाडं . ही झाडं गांधीजींचा पुतळा आणि कारंजी याच्या दोन्ही बाजूंना होती . आणि हे सगळे दृश्य मुख्य प्रवेशद्वारातून आत शिरताच दिसे . एक अतिशय रमणीय सुंदर फ्रेमच जणू ! दुसरी म्हणजे विद्येची झाडं . हे आम्ही ठेवलेलं नाव , या झाडाचं . त्याचे शास्त्रीय नाव थुजा . दोन कारणांनी आवडे हे झाड मला . एक म्हणजे ते वाढूऊन , त्याला हवा तो आकार देता येतो . हा आकार आणि त्याचा गर्द हिरवा रंग यामुळे फारच सुंदर दिसते हे झाड ! दुसरे कारण म्हणजे ह्या झाडाची पाने जर पुस्तकांत ठेवली की विद्या येते , अशी आमची भाबडी समजूत होती . त्यामुळे ही पाने मिळवायला आमची ही धडपड चाले . पण झाडाची पानं तोडायची हिम्मत नसे , कारण समोरच गेटवर ते काका बसलेले असत , ते बघतील याची भीती वाटे . कधी कधी या झाडांची नुकतीच कापणी झालेली असली की मात्र मोठ्ठ घबाड मिळाल्याचा आनंद होई ! 

                      बागेचे वेगवेगळे भाग पाडलेले होते , जसे चालायला वाटा , काही भागात वाळू , काही भागात गवत , काही भागात मूळची काळी माती तशीच ठेवलेली . सगळे अगदी साधे म्हणजे वाळू म्हणजे नेहमीची बांधकामावरील वाळू , गवतही जवळजवळ आपोआप वाढते तेच , फक्त खूप वाढले की ते कापले जात असे . पण तरी खूपच छान वाटे त्या गवतावरून चालायला , बसायला , क्वचित लोळायलाही ! शेवटी काय रम्य ते बालपण .... 

                       सगळ्यात शेवटी , पण फार महत्वाचे आणि खरं तर सगळ्यात पहिले म्हणजे बागेचे मुख्य प्रवेशद्वार ! माझे खूप लाडके , अगदी लहानपणापासून . बांधीव होते , बऱ्यापैकी उंच . समजायला लागल्यावर खास करून इयत्ता आठवीत असतांना , कलेचा इतिहास शिकतांना सांची स्तूप आणि त्याचे तोरण शिकले तेव्हा लक्षात आले , हे म्हणजे अगदी त्या तोरणासारखेच होते . कुणी त्याची रचना केली , कुणी बांधले वगैरे माहिती नाही त्यामुळे त्याची रचना तशी करण्यामागचा हेतू सुद्धा माहिती नाही . पण त्यावरील अभ्यास आणि माहिती संकलित करणे चालू आहेच . मला जर याची सविस्तर माहिती कळली तर नक्की सांगीनच , अशाच एका छानशा लेखात ! 

©आनंदी पाऊस 

(काही अनुभवलेलं ...)

८ जून २०२१

मूळचे मुख्यप्रवेशद्वार !

ह्या प्रवेशद्वाराची रचना 

आदरणीय नामदेव खुशाल बोंडे (एन के बोंडे)

यांनी केलेली आहे. त्यांनी आपली स्थापत्य अभियांत्रिकी 

शाखेची पदवी (B E civil) पुण्याच्या अभियांत्रिकी(COEP)

महाविद्यालयातून १९२४ मध्ये पूर्ण केली. 

तोरण , सांची स्तूप , मध्य प्रदेश 

(इ स पूर्व तिसरे शतक )

हल्लीचे आधुनिक प्रवेशद्वार 

हल्लीचे आधुनिक प्रवेशद्वार 

हाच तो राक्षस 

राक्षसाची मागची बाजू 

गांधीजींचा पुतळा आणि कारंजी 

पण आता या पुतळ्याची बैठकीची रचना 

बदलली आहे , पुतळा मात्र तोच आहे .

 

गांधीजींचा पुतळा 

आधुनिक प्लॅस्टिकची घसरगुंडी 

आधुनिक लोखंडी घसरगुंडी 

चिमुकले राम मंदीर 

मुख्य गाभारा 

राम , सीता , लक्ष्मण 

मंदिराचे आवर आणि सभा मंडप