साय आणि पुढील प्रवास - २ (घरातील गमती जमती)

साय आणि पुढील प्रवास-२

(घरातील गमती जमती)

                                  आता आज सायीपासुन तयार झालेल्या ताकाची, पुढची गोष्ट! तर या सायीपासुन तयार झालेल्या ताकाचे नेहमी तीन भाग केले जात, आणि कधी कधी चौथाही भाग केला जात असे . एक भाग चमचाभर ताक, एक भाग वाटीभर ताक, तिसरा भाग म्हणजे उरलेले सगळे ताक. शिवाय जेव्हा केव्हा या चौथा भागाची गरज पडत असे, तेव्हा अजुन एक वाटीभर ताक बाजुला काढले जात असे. अर्थातच पहीला चमचाभर ताक म्हणजे दुसऱ्या दिवशी निघणाऱ्या सायीला विरजण लावण्यासाठी असे. हे विरजण म्हणजे एक फार मजेशीर प्रकार होता तेव्हा, म्हणजे मला तरी फार मजेशीर वाटे! त्याचा एक किस्सा. आमच्या घराच्या समोर एक कुटुंब राहत असे, किंबहुना ते अजुनही तिथेच राहतात. तेव्हा त्यांच्याकडे त्यांची एक भाची रहात असे. गम्मत म्हणजे त्यांच्याकडचे विरजण कायमच संपुन जात असे. जरा अंधार पडला की त्यांची ही भाची, जी आमच्याच वयाची आणि आमची चांगली मैत्रीण, येत असे विरजण घ्यायला. मला तेव्हाही प्रश्न पडे, नेहमीच कसे यांचे विरजण संपुन जाते? या वेळे पर्यंत साधारण आमचे बाबा घरी आलेले असत बऱ्याचदा. त्यांना गोंधळ अजिबात आवडत नसे. त्यांचा एक दरारा होता, सगळेच घाबरत त्यांना, त्यात ही सुद्धा होती. मग अगदी हळू आवाजात थोड्या गप्पा आणि मस्ती चाले आमची. मग ती विरजण घेऊन घरी जात असे. 

                                आता तिसऱ्या भागाची म्हणजे उरलेल्या सगळ्या ताकाची गोष्ट. साय घुसळून लोणी काढण्याचे काम साधारणपणे दुपारी तीन वाजेनंतर होत असे. आता घरात शीतकपाट नाही, म्हटल्यावर ताक साधारणपणे लगेचच वापरून टाकावे लागे, नाहीतर जास्त आंबट होऊन वाया जाण्याची शक्यता!  किती योग्य आणि आरोग्यपूर्ण जीवन पद्धती! आज आपल्या प्रत्येकाकडे शीत कपाट असल्याने आपण सगळेच फारच कमी वेळा ताजे अन्न खातो. इथेच कितीतरी प्रमाणात आपल्या आरोग्याची वाट लागते, आपल्या अगदी नकळत. आणि हे लक्षात न आल्याने, आपण आपले आरोग्य सांभाळण्यासाठी काय काय करत असतो, मुळ मुद्दा लक्षात न घेता. कसे शक्य आहे आपले आरोग्य सुधारणे?

                                 मग संध्याकाळी बेत हमखास ठरलेला कढी, भात, मुगाची डाळ आणि ज्याला हवी त्याला ज्वारीची भाकरी सुद्धा. माझ्या अगदी आवडीचा, अगदी आजतागायत! कढी सोबत भाकरी मात्र मला अजिबात आवडत नाही अगदी आजतागायत . मला फक्त कढी-भात आणि मुगाची डाळ एव्हढेच हवे . कढी भात खाण्याचे माझे एक खास ताट होते, म्हणजे ते ताट अजुनही आहे. आकाराला गोल,  खोलगट आणि थोडे छोटे. 'थायली' म्हणत असु आम्ही या माझ्या ताटाला. 'माझी थायली'! तर या थायली शिवाय मी जेवणच करत नसे, या दिवशी. खरगटी असेल ती तर घासुन घ्यावी लागत असे. पण तीच्या शिवाय मी कढी-भाताचे जेवण करणे अगदी अशक्य! तर या थायलीत पुरेसा भात घ्यायचा, परत घ्यावा लागणार नाही या बेताने. त्यावर भरपुर कढी घालायची आणि त्यावर भरपूर तुप. दुसऱ्या एक पोहे खायच्या ताटलीत मुगाची डाळ घ्यायची. मग प्रत्येक घासात थोडी थोडी मुगाची डाळ कालवायची आणि मग खायची, अहाहा स्वर्गीय सुख अनुभवायला मिळते, याच पृथ्वी तलावर! काही जण या कढी-भातातच मुगाची डाळ सुद्धा एकत्र कालवुन घेतात आणि खातात. मला मात्र तसे बिलकुल आवडत नाही तसे. प्रत्येक घासत कालवुन खाण्यातच खरी मज्जा असते. अजुन एक खास प्रकार होता आमच्या घरात. मोठी मंडळी काही वेळा भाकरी सोबत कढी खात असत. मग त्या कढीत शेगंदाण्याची कोरडी चटणी घालुन खात असत. फार आवडे त्यांना हा प्रकार. मला मात्र कधीच आवडला नाही हा प्रकार, मी आजतागायत एकदाही खाऊन पाहिलेला नाही. 

                           आता कढी हा प्रकार अगदी सगळ्या भारतभर केला जातो. करण्याच्या पद्धतीत थोडा फार फरक आणि चवीत सुद्धा. मराठी घरातील कढी म्हणजे साधारणपणे ताकाला हरबऱ्याच्या डाळीचे पीठ लावायचे, तुपाची छान जिरं, मोहरी, हिरवी मिरची, लसणाची खमंग फोडणी करायची, की झाली कढी तयार. काही लोक हळद सुद्धा घालतात, तर काही थोडी साखर सुद्धा. आमच्या मामीची कढी मात्र अगदी अफलातुन, अगदी चवीष्ट. तितकी चवीष्ट कढी मी आजतागायत कुठेही कधीही खाल्लेली नाही! तिची पद्धत सांगते मी आज तुम्हाला इथे. साधारणपणे सगळेजण कढी करतांना ताकाला डाळीचे पीठ लावतात. तिचे तसे नाही. ती एक खास पीठ दळुन घेते कढीसाठी. या पिठाला 'कढीचं पाठं' म्हणते ती. कढी करतांना हे कढीचं पाठं लावायचं ताकाला, अगदी छोटे दोन चमचे. अगदी जादुची कांडी फिरवल्यासाखी कढीची चव अगदी स्वर्गीय होऊन जाते!

                        तर हे कढीचं पाठं नक्की काय आणि कसं करायचं ते सांगते. साधारण एक वाटी ज्वारी, दोन वाट्या हरबरा डाळ, अर्धी वाटी तूर डाळ, मुठभर उडीद डाळ, अर्धी वाटी तांदुळ . तसेच काही मसाल्याचे पदार्थ. थोडे धणे, जिरं, वेलदोडे, सुंठ, शेषफुल(दगड फुल) आणि वाळलेले अक्कलकरे . ही सगळी जीन्नस एकत्र करून, नेहमी सारखी दळुन घ्यायची. हे झाले तयार 'कढीचं पाठं'  तयार! अगदी भरपुर दिवस टिकतं हे, शीतकपाटात ठेवले तर अगदी वर्षभर सुद्धा! प्रत्येक वेळी कढी करतांना, ताकाला दोन चमचे कढीचं पाठं लावायचे आणि कढी करायची. स्वर्गीय चवीची कढी होणार, अगदी शंभर टक्के खात्री!

                       पुर्वी कढी मातीच्या मडक्यात केली जात असे. ज्यांनी ही मडक्यातील कढी खाल्लेली आहे, त्यांना माहिती असेल या कढीची चव. मी पण चाखली आहे लहान असतांना, पण चव लक्षात आहे अजुनही, मम्मी नंबर दोनच्या माहेरी. म्हणजे आमचे आजोळ नंबर दोन! हल्ली मिळतात सगळ्या प्रकारची मातीची भांडी बाजारात. मग मी पण उत्साहाने एक मातीचे भांडे आणले, खास कढी करायला म्हणुन. बऱ्याच वेळा कढी केली सुद्धा त्यात. पण स्टीलच्या भांड्यात केलेली आणि मातीच्या भांड्यात केलेली, दोन्ही चवीत काहीही फरक वाटला नाही. त्यामुळे आता ते भांडे एका बाजुला पडुन आहे आणि मी परत नेहमीप्रमाणे स्टीलच्या भांड्यात कढी करायला लागले आहे. पण आमच्या मामीची एक खास पद्धत आहे कढी करण्याची! या पद्धतीने स्टीलच्या भांड्यात कढी केली, तरी तीला छान मातीच्या भांड्यात केलेल्या कढीसारखी चव येते! आम्ही तर तिच्याकडे गेलो की आमची खास फर्माईश असते या कढीसाठी तिला!

                       तर ती खास पद्धत सुद्धा मी आज इथे सांगते. नेहमी प्रमाणे ताकाला पाठं लावावं, त्यात दोन-तीन मीरे आणि लवंग घालाव्या आणि नेहमी प्रमाणे कढीला उकळी आणायची एक. फरक फक्त फोडणीचा. तर या फोडणीसाठी दोन अगदी महत्वाच्या गोष्टी आवश्यक असतात. एक म्हणजे दिवाळीच्या दिवशी लावतो ती पणती आणि लाकडी कोळश्याचा एक  मोठासा तुकडा. गॅस शेगडीच्या एका बर्नरवर ही पणती ठेवायची आणि दुसऱ्या  बर्नरवर कोळश्याचा तुकडा . पणती आणि कोळश्याचा तुकडा पेटुन चांगले लालबुंद होऊ द्यावे. हे होईपर्यंत लोण्याचा गोळा घ्यावा आणि तो नसेल तर घट्ट तुपाचा गोळाही चालेल. त्यात मोहरी जिरे, मिरची, लसूण, शेषफुल/दगडफुल, कढीपत्ता आणि दोन चार दाणे मीठ घालून त्याचा चांगला गोळा करून घ्यावा. पणती छान लालबुंद झाली की ती एका मोठ्या पातेल्यात ठेवावी. त्या पणती मध्ये तो लोण्याचा गोळा घालावा. नंतर त्या कोळश्यावरील राख फुंकून टाकुन, तो त्या लोण्याच्या गोळ्यावर ठेवावा. लगेचच भांड्यावर झाकण ठेवावे. ही सगळी कृती जरा वेगात करावी लागते. (नवशिक्यांना फार काळजी घ्यावी लागते. मी अगदी अगणित वेळा चापली आहे ही कढी, पण एकदाही करून पहिली नाहीये.) भांड्यात छान फोडणी फुटते. फोडणी पुर्णपणे फुटली की त्यावर उकळलेली कढी घालावी . आता परत एकदा उकळी आणुन, वरून छान बारीक चिरलेली कोथिंबीर घालावी. कढी एकदम तय्यार ! एकदा चव घेतली की दुसऱ्या चवीची कढी आवडणारच नाही. 

                    ही झाली ताकाच्या सगळ्यात मोठ्या भागाची गोष्ट, कढीची गोष्ट! अजुन एक चौथा भाग ताकाचा, जो कधी कधीच केला जात असे. तर आमच्याकडे आजतागायत दही दररोज खायची पद्धत नाही. अधुन मधुन केले जात असे आणि खाल्ले जात असे. त्याची छोटीशी गोष्ट. आता तुम्हाला वाटेल दही करायचे आणि खायचे त्याची कसली आलीय गोष्ट? तर सगळ्यांकडे सर्रास एक भांड्यात दही लावले जाते. मग प्रत्येकाला लागेल तसे, त्या भांड्यातुन घेतले जाते आणि खाल्ले जाते. आजकाल सगळ्यांच्या घरात शीतकपाट असल्याने, दही त्यात ठेवले जाते. त्यामुळे त्याला फार पाणी सुटत नाही आणि ते फार आंबट सुद्धा होत नाही. पण तेव्हा आमच्याकडे शीतकपाट नव्हतेच. आणि दही खायच्या वेळा आणि पद्धती सगळ्यांच्या वेगवेगळ्या. सगळ्यांना छान घट्ट आणि आंबट न झालेले दही खायला मिळावे म्हणुन त्यावर एक तोडगा काढलेला होता. घरात एकसारख्या आकाराच्या आणि मापाच्या स्टीलच्या वाट्या होत्या. मग घरात जितके सदस्य होते तितक्या वाट्यांत दही लावले जात असे. मग प्रत्येकाला आपल्या लहरी नुसार, आपल्या आवडत्या पद्धतीने दही खाता येत असे. फारच मस्त वाटे तो सगळा प्रकार . मी मात्र विसरून गेले होते, मधल्या काळात. पण आता या ब्लॉगच्या निमित्ताने,  परत आठवण झाली . एकदम वाटून गेले आपली वाटी घ्यावी आणि बाकावर बसुन रस्त्यावरची गम्मत बघत बघत दही खावे! तेव्हाची दही खायची माझी आवडती पद्धत म्हणजे दह्यात थोडी साखर घालायची आणि मस्त चमच्याने घोटुन घोटुन एकदम मऊशार करून खायचे. आता अधुन मधुन खाते तसे, पण जास्त वेळा दही भात थोडे मीठ घालुन खायला आवडतो! 

                  वर सुरुवातीला जशी समोरच्या मैत्रिणीची गम्मत सांगितली तशीच अजुन एक गम्मत सांगायची आहे. मला इतके वर्ष वाटत होते त्या गमतीचा संबंध विरजणाशी संबंधीत आहे. पण तसे नाही. पण  त्या गमतीचा संबंध ताकाशी आहे. तर ही गोष्ट घरचे दुध असे तेव्हाची आहे. दुध घरचे त्यामुळे साय भरपुर आणि ताकही भरपुर निघे. हवं तेव्हढे घरात ठेवले जात असे. बाकी उरलेले ताक आई(आजी), गावातच राहणाऱ्या आमच्या बाबांच्या(आजोबांच्या) बहिणीकडे घेऊन जात असे. हवे तेव्हढे ती आजी वापरून टाकत असे आणि उरलेले विकुन टाकत असे . घरच्या सायीचे ताक असल्याने ते छान दाट आणि चवीष्ट. त्यामुळे सगळ्यांनाच हवे असे. आमच्या बाबांचे एक मित्र होते, त्याचे घर आमच्या घरापासुन साधारण अडीचशे तीनशे मीटर वर होते. त्यांना सुद्धा माहीती होती या ताकाबद्दल. मग त्यांची मुलगी येत असे आमच्याकडे ताक घ्यायला, सकाळीच. त्यावेळी आमचे बाबा घरीच असत अजुन. ही सुद्धा त्यांना फार घाबरत असे. त्यामुळे ती गॅलरीतुन मागच्या दाराने येत असे. कारण तिला आमचे लाड किंवा खोड्या पण करायच्या असत, गालगुच्चे धरून. तिने असे केले, की सहाजीकच आम्ही आरडाओरडा करणार. आणि तो सगळा गोंधळ ऐकुन बाबा चिडणार, मग ही घाबरणार. मग ही पळ काढणार. पण तिला ताक मिळाले तरी तिला फुलं हवी असत, गच्चीवरील बागेतील. मग त्या साठी मम्मीकडे मागणी आणि त्यावेळी खुप घाई असे घरात. त्यामुळे ती आली की घरात एक प्रचंड गोंधळ होत असे. ती आल्याचे कळले की आम्ही मुली तर दोन्ही हातांनी दोन्ही गाल झाकायचा आणि लपायचा प्रयत्न करत असु. जेणेकरून आमचे गाल शाबूत राहतील! न विसरता येणारी धमाल आठवण!

                 आता राहता राहीला ताकाचा तिसरा भाग , वाटीभर ताकाचा . त्याची गोष्ट पुढच्या भागात. 

©आनंदी पाऊस 

(घरातील गमती जमती)

२८ सप्टेंबर २०२०

कढीचं पाठं दळण्यासाठी तय्यार आहे 

भांडंभर गरमा-गरम कढी 

भांडंभर गरमा-गरम कढी 

कढी भात आणि मुगाची डाळ 

कढी भात मुगाची डाळ एकत्र 

कढी भाकरी मुगाची डाळ 

मुगाच्या डाळीवर शेंगदाण्याची 

कोरडी चटणी 

कढी भात भाकरी मुगाची डाळ 

हीच ती माझी थायली 

कढी-भात खायची !

वाट्यात लावलेले दही 

सिंहगडावरील छोट्या छोट्या मडक्यात 

लावलेले दही 

मी दही लावायला आणलेले मातीचे भांडे 

आता त्याच्या उपयोग फुलदाणी सारखा करते 

कढीचे मातीचे भांडे