चीकन मधील आंबा (घरातील गमती जमती)

चीकन मधील आंबा 

(घरातील गमती जमती)

                              लेखाचे नाव वाचून चमकलात ना? आता हा कुठला नवीन पदार्थ? नेमका चीकन पासून बनवलेला? की आंब्यापासून? की दोघंही वापरून? सांगते, सगळं सांगते या बद्दल. मला अगदी खात्री आहे, सगळे समजल्यावर तुम्ही सगळे सुद्धा प्रेमात पडाल, आमच्या सारखे, या चीकन मधील आंब्याच्या! खरतर मी सुद्धा अशीच चमकले होते काही वर्षांपूर्वी. माझ्या थोरल्या बहिणीचा संदेश आला होता मला. त्यात तिने लिहिले होते, चीकन मधील आंबा आठवतो का? मी आजच खाल्ला! कित्ती डोकेफोड केली, खूप आठवायचा प्रयत्न केला, ती नक्की काय सांगते आहे यावर. पण काही केल्या काही आठवेना आणि काहीच कळेना. शेवटी तिला फोन केला आणि तिलाच विचारले काय संदेश आहे हा? याचा नेमका अर्थ काय? मग तिने जे काही उत्तर दिले ते ऐकून, त्याक्षणी मी भूतकाळातील स्वर्गीय दिवसांमध्ये पोहोचले. ते दिवस, तो आनंद आठवला आणि आता ते दिवस नाहीत म्हणून खूप वाईटही वाटले... 

                            आता तुमची उत्सुकता फार ताणून ठेवत नाही. चीकन मधील आंबा हा कुठलाही पदार्थ नाही  आणि आपण जे चीकन खातो त्याच्याशी तर या शब्दांचा दूर दूर पर्यंत कुठेही काहीही संबंध नाही. तर ही गोष्ट आहे, आपल्या सगळ्यांच्या आवडत्या राजाची, म्हणजे आंब्याची! हल्ली कुणाकुणाच्या काय काय फर्माईश येत असतात, या विषयावर लिही, त्या विषयावर आम्हाला वाचायला आवडेल. तर अशीच माझ्या एका खास मैत्रिणीची फर्माईश आहे ही! ती म्हणाली चटकदार कैरी लोणचं सोहळा झाला, आता आंब्यांचे काय? मग विचार केला चला हीची फर्माईश आहे आणि आंब्यांचा मौसम सुद्धा आहे! मग लगेच या विषयावर घेतले लिहायला, आमचे आंबे पुराण. तर चीकन मधील आंबा. आता गम्मत अशी आहे आमच्या एका शेताचे नाव चीकन आहे. या शेतात दोन गावराणी आंब्यांची झाड आहेत. आमची राजा-राणीची जोडीचं म्हणा ना! मग आम्ही या शेतातील कुठल्याही गोष्टीचा उल्लेख करायचा असला की, चीकन मधील अमकी गोष्ट, चिकन मधील टमकी गोष्ट असा उल्लेख करतो. त्यात अगदी काही विचित्र किंवा वेगळे वाटत नाही आम्हाला . पण मधल्या काळात माझा या सगळ्या गोष्टींशी संबंध नसल्या कारणाने मीच हे सगळ विसरून गेले होते. आता या शेताला असे नाव का पडले?, मला अजिबातच माहिती नाही. पण माझ्यापरीने मी काढलेला याचा अर्थ असा-कदाचित या शेतातील माती अगदी चिकण असावी, म्हणून चीकन असे नाव पडले असावे. गावराण भाषेत नेहमी 'ण' चा 'न' होता. जसे चिकण चे चिकन, गावराण चे गावरान वगैरे वगैरे. 

                             तर ह्या आमच्या राजा-राणीच्या जोडीत एक एकदम गोड, मधुर आंबा आणि दुसरी आंबट लोणच्याची कैरी! ही आंबट कैरी फक्त लोणच्याच्या कामाची. म्हणून मी त्यांचा उल्लेख राजा-राणी असा केला. आज या आमच्या राजाची, आंब्याची गोष्ट. आता हे शेत जरा रस्त्याच्या बाजूलाच आहे. त्यामुळे बराच आंबा चोरीला जातोच. तसेही कैऱ्या आणि चोरी असे समीकरणच आहे! थोडा पिकायला लागला की मग हा आंबा 'उतरवून' घेतला जात असे. आंबा कधीच तोडून घेतला जात आणि तो 'उतरवूनच' घेतला जातो. थोडक्यात आमच्याकडे आंबा झाडावरून तोडून घेण्याला 'आंबा उतरवणे' म्हणतात. 

                           मग हा उतरवून घेतलेला आंबा घरी आणला जात असे आणि सोबत खूपसे वाळलेले गवत. घरात इतकी सगळी माणसं, त्यामुळे एकही खोली रिकामी नव्हती. पण तेव्हा घरात बसण्यासाठी आणि झोपण्यासाठी मोठाले घडीचे लोखंडी पलंग असत. मग या सगळ्या आंब्यांची, या पलंगाखालीच अढी लागत असे. तर अढी लावणे म्हणजे नैसर्गिकपणे आंबे पिकवायची पद्धत. अढी कशी लावायची? तर जमीनीवर वाळलेल्या गवताचा एक थर लावायचा. त्यावर एक एक आंबा नीट रचून ठेवायचा, शक्यतो जास्त कच्च्या कैऱ्या मागच्या बाजूला ठेवायच्या आणि थोड्या पिकलेल्या कैऱ्या पुढे ठेवायच्या. असे केल्याने तयार झालेला आंबा काढणे सोयीचे होते . मग त्यावर परत एक थर वाळलेल्या गवताचा ठेवायचा. पुरेशी जागा नसेल तर परत यावर एक थर कैऱ्यांचा ठेवायचा आणि परत वरून एक थर वाळलेल्या गवताचा. या सगळ्या रचनेला 'अढी लावणे' म्हणतात. ही अढी लावली की आंबे छान पिकतात आणि अगदी नैसर्गिक पद्धतीने. 

                            यानंतर मात्र अगदी दररोज हे आंबे 'चाळावे' लागतात. तर 'आंबे  चाळणे' म्हणजे काय तर ही अढी उघडून बघायची आणि त्यातील एक अन एक आंबा बघायचा. पिकलेले आंबे काढून घ्यायचे खाण्यासाठी आणि सडलेले आंबे असतील तर तेही काढून घ्यायचे. सडलेले आंबे काढले नाही, तर बाकीचेही आंबे सडायला सुरवात होते. चांगले आंब्यांचा काही प्रश्नच नसतो पण हे सडलेले आंबे नीट बघावे लागत. थोडा सडलेला भाग काढून बाकी वापरता येण्यासारखा असेल, तर तो वापरून घेतला जात असे, सडका भाग काढून टाकून. काहीही वाया घालावयाचे नाही हा त्याकाळातील मंत्रच होता जणू. आता तसे होत नाही, किती तरी गोष्टी वाया घालवल्या जातात, फेकल्या जातात. घरात एक पाण्याची बादली कायमची पाण्याने भरलेली असे आणि त्यात भिजण्यासाठी आंबे टाकलेले. आंबे असो किंवा कैऱ्या त्या कमीत कमी अर्धा तास तरी पाण्यात भिजवून मगच वापरावे, म्हणजे ते बाधत नाही. मी अजूनही असेच करते. पण लेकीची कटकट असते, आई तुझे काहीही असते. पण अगदी परवाच तिने कैरी पाण्यात न भिज़वता खाल्ली आणि आली थोड्यावेळाने सांगत, तोंडात ओढले गेल्यासारखे वाटतेय. कैरीच्या नाक्याशी असलेला चीक सुद्धा पाण्यात भिजवल्याने निघून जातो. तेव्हा तिला पटले, आई का असे करते किंवा करायला सांगते. 

                            अख्ख्या आंब्यांच्या मोसमात हे सगळे अगदी अखंडपणे चालू असे. घरभर अगदी सतत कायमचा या आंब्यांचा छान मधुर वास दरवळत असे. आजच्या भाषेत सांगायचे झाले तर, अगदी 'ट्वेंटी फोर बाय सेव्हन'. घरात या मोसमात दिवसातील एक जेवण म्हणजे आंब्याचा रस आणि पोळी हे अगदी ठरलेले. आम्ही मुली तर सकाळी उठल्यापासून ते रात्री झोपेपर्यंत कित्ती आंबे खात असू याची गणतीच नसे. कारण दिवसभरातील आमचे प्रत्येक खाणे म्हणजे आंबा! बादलीत भिजलेले आंबे काढून खायचे. बादलीतील आंबे संपत आले तर त्यात परत टाकले जात असत. आजकाल हापूस, पायरी आणि कुठल्या कुठल्या आंब्यांचे फारच कौतुक चालते. पण आमचा हा आंबा अजुनी इतका गोड आणि मधुर आहे की त्यापुढे हे सगळे आंबे अगदीच फीक्के. अजुनी आहे हे आंबे. जवळ जवळ चार पिढ्यांनी याचा येथेच्छ उपभोग घेतला आहे. शंभरीच्या आसपास येत असतील असे वाटते. आता थोडा बहार कमी झालाय पण. 

                               दररोजच्या जेवणाला रस पोळी करायची म्हणजे एक मोठ्ठ भांड भरून रस करणे म्हणजे पण आजच्या सारखे नाही. हे भिजलेले आंबे एक एक करून पाण्यातून काढायचे आणि चोळायचे. चोळायचे म्हणजे दोन्ही हातात धरून, दहाही बोटांनी गोल गोल फिरवत, हळू हळू दाब देत पूर्ण अगदी कोयीपर्यंत मऊ करायचा. हे करता करता बऱ्याच वेळा आंब्याचे नाकं उघडते आणि त्यातून रस बाहेर येऊ लागतो. हा रस बाहेर येऊ नये म्हणून त्यावर उजव्या हाताचा अंगठा ठेवायचा आणि चोळण्याचे काम चालू ठेवायचे. बऱ्याचदा चोळतांना जोरात दाब दिला गेला, तर आंबा नाक्याच्या ठिकाणी किंवा अन्य कुठल्याही ठिकाणी फुटतो आणि चक्क रसाची पिचकारीच बाहेर उडते. असे होऊ नये म्हणून आंबे चोळतांना खबरदारी  घ्यावी लागते. मग चोळलेले आंबे एक एक करून, त्यांचे नाकं काढून भांड्यात पिळायचे. त्यातील सगळा रस कोयींसहित भांड्यात निपटून काढायचा. सगळे आंबे पिळून काढले की त्यातील कोयी एक एक करून हाताने काढून, त्यांचा सगळा रस निपटून काढायचा. भांड्यातील रसात आवश्यकतेनुसार साखर घालायची, थोडं दूध घालून तो रस मिक्सर मधून काढायचा. आता हा रस खाण्यासाठी एकदम तय्यार. मस्त पैकी ताटलीत वाढायचा, त्यावर सढळ हाताने  मस्त लोणकढ्या तुपाची धार सोडायची. आमच्याकडे तूप म्हणजे चमच्याने वाढलेले चालतच नसे, भांड्याने ओतायचे सरळ. छान एकत्र कालवयाचे आणि हल्ला बोल! 

                             ह्या रस पोळीच्या जेवणात काही खास तोंडी लावणं चे प्रकार आहेत खान्देशात. बहुतेक लोकांना तेच आवडतात आणि तेच खाल्लेही जातात. पूर्वी पासून हे सगळे चालत आलेय. एकतर खान्देशात प्रचंड उन्हाळा . उन्हाळ्यात तशाही सगळ्या भाज्या मुबलक प्रमाणात उपलब्ध नसतात. या दोन्ही कारणांमुळे ही तोंडी लावणं सगळ्या घरात केली जातात. आता उन्हाळा भरपूर म्हणजे कांदा भरपूर खाल्ला गेला पाहिजे त्यामुळे ऊन लागत नाही. एव्हढेच नाही तर बाहेर उन्हात जायची वेळ आली, तर सगळे पांढरे रुमाल डोक्यालाच नाही तर डोळे वगळता सगळा चेहराही झाकला जाईल अशा पद्धतीने बांधून जातातच. शिवाय सोबत खिश्यात, टोपी मध्ये, या बांधलेल्या रुमालात किंवा कानात छोटे छोटे कांदे घालून जातात. तर या तोंडी लावण्यात एक म्हणजे कांद्याची भाजी, त्याला खास नाव आहे "कोंबडा कांदा". याचा कोंबड्याशी थेट काहीही संबंध नाही, पण कांद्याचे उभे काप करून ही भाजी केली जाते. ते उभे काप कोंबड्याच्या तुऱ्यासारखे दिसतात म्हणून या भाजीचे नाव "कोंबडा कांदा". दुसरे तोंडी लावणं म्हणजे "कांदा-कऱ्होड". शिवाय एक तोंडी लावणं म्हणजे उडिदाचे पापड भाजून त्याचे विविध प्रकार. (ह्या विविध प्रकारांची माहिती एका खास लेखात वाचायला मिळेल लवकरच). काही वेळा उपलब्ध असतील त्यापैकी कुठलीही सुकी भाजी . 

                             आता ही निपटून काढलेली सालं आणि कोयी कुणीतरी परत चोखून घेत . कधी आम्ही मुलं तर कधी मोठी माणसं. परत मुद्दा एकच काहीही वाया जाऊ नये. आता या चोखलेल्या कोयी गच्चीवर वाळवण्यासाठी टाकल्या जात. त्याचे पुढे काय ते एका वेगळ्या लेखात सविस्तर वाचायला मिळेलच. किंवा एक म्हणजे कैऱ्या फोडून निघालेल्या कोयी खाल्ल्या जात, तशाच या कोयी निखाऱ्यात टाकून भाजून सुद्धा छान लागतात खायला. पण सहसा आम्ही असे करत नसू. राहता राहिली आंब्याची सालं. लक्ष ठेवून खाली गायी-गुरं आली, की खाली नेवून त्यांना खायला घातली जात. आंब्याच्या रसाची मेजवानी पण कचरा शून्य! किती महत्वाचे आहे हे, आजच्या जगात तर. जरा मागे वळून पहिले आणि त्या परंपरा पद्धती आमलात आणल्या आपण, तर आयुष्य खूप प्रमाणात सावरायला होईल, मुख्य करून मोठाल्या शहरात. 

                              या सगळ्यात एक गमतीचा भाग. आंब्याचा मौसम म्हणजे उन्हाळा, प्रचंड गर्मी, शाळेला सुट्टी. मग मम्मी आम्हाला घरात घालण्यासाठी खादीचे पांढरे शुभ्र बीना बाहीचे फ्रॉक शिवत असे. उन्हाळा संपेपर्यंत या पांढऱ्या शुभ्र रंगाचे रूपांतर सोनपिवळ्या रंगात होऊन जात असे. दिवसभर आंबे चोळून खातांना, ते आंबे फुटून रसाच्या पिचकाऱ्या उडत, सोलून खातांना, अख्खा सोललेला आंबाच हातातून सटकून जात असे. असे एक ना अनेक प्रकारे आंब्याचा रस आमच्या या पांढऱ्या शुभ्र फ्रॉक वर उडत असे, पडत असे आणि फ्रॉकच्या पांढऱ्याशुभ्र रंगाचे रूपांतर सोनपिवळ्या रंगात होऊन जात असे. आणि हो कधी कधी आम्ही, आमच्या त्या लाडक्या बाकावर बसून सुद्धा आंब्यांचा येथेच्च आनंद घेत असू. तिथे बसून खाणे म्हणजे मोठ्ठी पर्वणीच असे. आजकाल काही इंचाचे दूरदर्शन संच असतात आणि बऱ्याचदा तेच तेच रटाळ कार्यक्रम दाखवत असतात आणि त्यापुढे बसून आपले जेवण-खाणे होत असते. आमचा हा दूरदर्शन संचच होता कितीतरी फूट मोठ्ठा आणि काय सगळे कार्यक्रम जीवंत(live), कुठलाच कार्यक्रम परत परत नाही, थोडक्यात नो रिपीट टेलिकास्ट!

                             वर्षानुवर्षे सतत आंबे खाऊन आणि पूर्ण मौसमात त्याचे वास नाकात जाऊन जाऊन मी इतकी कंटाळले होते की, माझ्या लग्नाच्या आधी दोन एक वर्ष आणि नंतर दोन एक वर्ष मी आंबाच खाल्ला नव्हता.  बघावेसे सुद्धा वाटेना मला आंब्याकडे. नंतर काही वर्षांनी मात्र परत आवडीने आंबे खाणे सुरु झाले ते अगदी आजतागायत. अगदी रोज नाही पण एक दिवसा आड तरी रस पोळी किंवा आंबा मिल्क शेक(आंब्याचे हलवलेले दूध, हे आमचे हल्लीचे नामकरण ) हवाच असतो मला. कितीही वेळा प्यायले तरी समाधान होत नाही माझे मुळीच! मात्र मला फक्त ताज्या आंब्याचाच रस आणि मिल्क शेक आवडतो. वर्षभर टिकवून ठेवलेल्या  रसापासून बनवलेले काहीही मला मुळीच आवडत नाही. 

                           तेव्हा आंब्याचा रस रोजच्या रोज होत असे. पण बऱ्याच वेळा तो शिल्लक सुद्धा राहत असे. रस शिल्लक राहिला की आम्ही आणिक खुश! मम्मी एका स्टीलच्या ताटाला तुपाचा हात लावून त्यात हा शिल्लक रस ओतून टाकत असे. मग हे ताट गच्चीवर वाळण्यासाठी. मस्त आमरसाची पोळी तयार होत असे, हे वाळले की. ही रसाची पोळी सुद्धा आमच्या एकदम आवडीची, अगदी मिटक्या मारत खात असू आम्ही!!!

©आनंदी पाऊस 

(घरातील गमती जमती)

३मे२०२०

आंब्याची झाडं 

झाडावर लागलेल्या कैऱ्या 

आंब्यांची अढी 

आंब्यांची अढी 

चोळून मऊ केलेले आंबे 

रस निपटून काढलेल्या कोयी आणि सालं 

खाण्यासाठी तय्यार रस 

रस पोळी पापड 

रस पोळी आणि कांदा कऱ्होडे 

रस पोळी आणि कोंबडा कांदा 

(कांद्याची भाजी)

मँगो मिल्क शेक 

(आंब्याचं हलवलेलं दूध😉)