लोणचं सोहळा (घरातील गमती जमती)

लोणचं सोहळा 

(घरातील गमती जमती)

                                                                 

                                                           एकत्र कुटुंब, भरपूर लोकांचं! त्यामुळे प्रत्येक गोष्ट, प्रत्येक काम म्हणजे एक मोठ्ठा सोहळाच होऊन जात असे. तर आज अशाच एका सोहळ्याची गोष्ट सांगणार आहे. कैरी लोणचं सोहळा!

                                                                  भरपूर लोक घरात, त्यामुळे लोणचंही लागणार हे एक कारण तर होतेच, पण आम्हा मुलींना कैरीचे लोणचे म्हणजे जीव की प्राण! एका-एका दिवसाला कितीतरी लोणच्याच्या फोडी, जेवतांना आणि दिवसभरात येत जाता, खात असू. जेवतांना लोणच्याच्या फोडीला असलेला खार आणि मसाला खाल्ला जात असे भाजी आणि पोळी/भाकरीच्या काल्यात कालवून किंवा खायचा नसेल तर मम्मीला सांगत असू फोड चोकून/पुसून दे. एरव्ही दिवसभरात कुणाचे लक्ष नाही पाहून, लोणच्याची फोड घेऊन सरळ बाथरूम मध्ये नेवून सरळ नळाखाली धुवून टाकत असू, हो कारण स्वयंपाक घरातील सिंक  मध्ये धुतले तर पटकन कुणाचेही लक्ष जाण्याची शक्यता असे. आणि मग खात असू ती लोणच्याची धुतलेली फोड. अहाहा! काय भारी लागे, ती धुतलेली फोड! शिवाय नंतर मम्मीच्या लक्षात आले, की लोणच्याची फोड धुतली आहे की मग तिचा भरपूर ओरडा सुद्धा खावा लागे . नवीन लोणचं घालतेवेळी, जर गेल्या वर्षीचे लोणचे शिल्लक असेल, तर आम्ही हट्ट करून ते धुवून वाळत घालायला लावत असू . पण ते पूर्णपणे वाळायच्या आतच फस्त होऊन जात असे! 

                                                                 तर अर्थातच, या लोणच्याचा कैऱ्यांची खरेदी सुद्धा शनिवारच्या आठवडे बाजारातूनच होत असे. साधारण पंचवीस ते तीस किलो कैऱ्या खरेदी केल्या जात. या फोडल्या की त्यात जवळ जवळ पाच-सहा किलो कोयी/बाठ्या निघत. मग उरलेल्या वीस-पंचवीस कैऱ्यांचे लोणचे होत असे. शनिवारी या कैऱ्या आणल्या जात आणि संध्याकाळच्या जेवणानंतरची आवराआवर झाली की मग या कैऱ्या मोठमोठ्या पितळी पातेल्यात पाणी घालून रात्रभर पाण्यात भिजत ठेवल्या जात असत. दुसऱ्या दिवशी रविवार, त्यामुळे घरातील सगळी पुरुष मंडळी घरीच असत. ही फार महत्वाची आणि आवश्यक गोष्ट असे या दिवशी. आम्ही मुलीही या दिवशी खूप खुश असू, बरीच कारण होती याला. सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे आम्हाला या सोहळ्यात मदत/लुडबुड करायला बराच वाव असे आणि छान संधीही मिळत असे. सकाळी मम्मी लोकांना नेहमीची सगळी कामं असतंच. ती सगळी आवरल्याशिवाय त्यांना लोणच्याला हात लावता येत नसे. नेहमीप्रमाणेच सकाळी लवकर उठून स्वयंपाक, सगळ्यांची जेवणं आणि बाकीची सगळी काम. हा लोणचं सोहळा उन्हाळ्यातच होई, त्यावेळी आमच्या शाळेला सुट्टी, त्यामुळे आमच्या मागे अभ्यासाचे झेंगट नसे. फक्त उठून अंघोळ वगैरे आवरणे आणि जेवण करणे एव्हढे झाले म्हणजे आम्ही या सोहळ्यात सामील व्हायला मोकळ्या असू. मग त्या रात्रभर पाण्यात भिजवलेल्या कैऱ्या पाण्यातून काढून टोपल्यात ठेवत असू, त्याचे पाणी निथळून जाण्यासाठी. थोड्यावेळाने घरात आणून स्वच्छ फडक्याने पुसून एक-एक कैरी कोरडी  केली जात असे. 

                                                                मग या कैऱ्या फोडण्यासाठी एकदम तय्यार असत. कैऱ्या फोडणे म्हणजे त्या कापून त्याच्या हव्या तेव्हढ्या आकाराच्या फोडी करणे. पण आमच्याकडे लोणच्यासाठी कैऱ्या फोडल्याच जातात! हा 'कैरी फोडणे' सोहळा फारच छान आणि आमच्या एकदम आवडीचा. साधारणपणे हे काम हॉल मध्येच होत असे. जमिनीवर एक स्वच्छ धोतर किंवा सुती साडी/पातळ थोडी घडी घालून ठेवले जात असे. यावर दोन 'सुडे' विराजमान होत. सूडा म्हणजे खास कैऱ्या फोडण्याची विळी. आमच्या घरी एकच सूडा होता आणि दुसरा कुणाकडून तरी आणलेला असे एका दिवसांकरिता. याच प्रकारे आमचा सूडा सुद्धा कुणाकुणाकडे जात असे. या एकेका सूडयापाशी एक-एक पुरुष आणि एक-एक कैऱ्यांनी भरलेली टोपली. हो ह्या कैऱ्या फोडणे सोप्पे काम नाही, त्यासाठी पुरुषच हवेत. सोबतीला एक-एक सूडयाजवळ आम्ही एक-एक मुली मदतीला/लुडबुड करायला. मग सुरुवात होत असे कैऱ्या फोडायला. दादा, पप्पा, नाना आळीपाळीने बसत कैऱ्या फोडायला. आधी ते एकेका कैरीचे दोन-दोन तुकडे करून देत. मग आम्ही मुली त्यातील कोय/बाठी वेगळी काढून घेत असू. त्यानंतर त्या कैरीच्या हव्या त्या आकाराच्या फोडी केल्या जात. काही वेळा यातील कोयी निघत नसत मग त्या कैऱ्या कापताना, कापल्या जात, अशावेळी आम्हा मुलींना फार वाईट वाटे. कोयीचे बारीक बारीक तुकडे झाले म्हणून. या कापलेल्या कैरीच्या फोडी सुद्धा हाताने एक एक सुट्ट्या कराव्या लागतात. हे काम आम्ही मुली करत असू. 

                                                                या दिवशी खाट गॅलरीतून हॉलमध्ये येत असे. मग या सुट्ट्या केलेल्या कैरीच्या फोडी या खाटेवर पसरवून ठेवल्या जात, हवा खायला. कैऱ्या फोडून, फोडी जमा झाल्या की त्या टोपलीमध्ये भरून खाटेवर टाकायच्या. या कैऱ्या फोडतांना आमच्या मनात एक तीव्र आणि सुप्त इच्छा असे, ती म्हणजे या कैऱ्यांमध्ये अर्धवट पिकलेल्या भरपूर कैऱ्या निघाव्या. या अशा कैऱ्या बऱ्यापैकी गोड असतात. ह्या आंबट गोड चवीच्या कैऱ्या फार भारी लागतात चवीला! आम्हा सगळ्यांनाच फार आवडत या अशा कैऱ्या.  खूपच आवडीने खात असू, तेव्हा घरातील  सगळेच लहान-मोठे सुद्धा. बऱ्याचदा तर बाबांनी सुद्धा खाल्ल्याच्या आठवत आहे मला! आता या सगळ्या आठवणी लिहिता-लिहिता सुद्धा त्या कैऱ्या डोळ्यासमोर आल्या आणि तोंडाला पाणी सुटले. 

                                                               असा हा कैऱ्या फोडण्याचा कार्यक्रम काही तास चालत असे. कैऱ्या फोडणाऱ्यांच्या हातांची पार वाट लागत असे. एका बाजूला हॉल मध्ये हा कैऱ्या फोडण्याचा कार्यक्रम चाले आणि दुसरी कडे मम्मी लोकांची बाकी सगळी काम आटोपली की स्वयंपाक घरात लोणच्यासाठी लागणाऱ्या मसाल्याची तयारी चालू होत असे. सगळा मसाला घरी तयार केला जात असे. तर हे लोणचे साधारण तीन प्रकारचे केले जात असे, माझ्या आठवणी प्रमाणे. एक म्हणजे थोडे आंबट लोणचे, यात गुळाचे प्रमाण एकदम कमी असे. दुसरे म्हणजे गोड लोणचे, यात बऱ्यापैकी गूळ घातलेला असे. तिसरे म्हणजे आम्हा मुलांना आवडते म्हणून आयत्या बेडेकर मसाल्याचे. पहिल्या दोन प्रकारांना मसाला सारखाच फक्त गुळाचे प्रमाण कमी-जास्त. हा गुळ सुद्धा वर्षभराचा घरात भरून ठेवलेला असे. माझ्या माहिती प्रमाणे एक भेली /ढेप साधारण पंधरा/वीस किलोची असावी. याप्रमाणे दोन-तीन लागत वर्षभर. या बाजारातून आणल्यावर नीटपणे तरटात गुंडाळून दाभण आणि सुतळीने शिवून बंद करून ठेवल्या जात असत. असं केल्याने त्या वर्षभर नीट टिकून रहात असत आणि मुंग्या/मुंगुळ्या पासून गुळाचा बचाव होत असे. लागेल तशी-तशी, गरजेप्रमाणे एक-एक भेली फोडून डब्यात भरून ठेवली जाई. 

                                                               आमच्याकडे एक मोठ्ठी पितळेची परात होती, रोजच्या पोळ्या-भाकरी करण्याकरिता वापरली जात असे. घरातील बाकी पितळी भांड्यांसोबत वेळोवेळी कल्हई केली जात असे या परतीला सुद्धा. या परातीत लोणच्याच्या मसाल्यासाठी लागणारा एक-एक घटक हव्या त्या किंवा लागेल प्रमाणात काढून वेगवेगळा ठेवला जाई. दुसरीकडे गॅसवर तेल गरम करायला ठेवले जाई. हे तेल छान कडकडीत तापले की क्रमाक्रमाने एक-एका घटकावर घातले जाई. याचा क्रम महत्वाचा, कारण काही घटक कडकडीत तेलाने जळून जातात, तर काहींना चांगले कडाकडीतच तेल लागते. तेल गरम व्हायला लागल्या पासूनच याचा एक छान वास घरात सगळीकडे पसरतो. एक-एका मसाल्यावर टाकायला लागल्यावर तर त्या मसाल्याची चव जीभेवरच जाणवू लागे आणि कधी एकदा खायला मिळते असे होऊन जाइ!

                                                            मसाल्याच्या सगळ्या घटकांवर तेल घालून झाले की मग हे सगळे घटक सराट्याने छानपैकी एकत्र मिसळ जात. थोड्याच वेळात सगळा मसाला खाली बसे आणि वर छान दाट लाल रंगाचा तेलाचा तवंग दिसू लागे. मग थोडा थोडा वेळाने हे सारखे हलवले जात असे, जेणे करून हे लवकर गार होईल. मला तर वाटे छान तो सराटा हातात घ्यावा आणि मस्त हलवत-हलवत त्याचे बदलते रंग आणि पोत बघत-बघत त्याच्याशी खेळत बसावे. पण  तेव्हा तिथे जवळपासही फिरकण्याची मुभा नव्हती. कारण त्या कडकडीत तेलाचा एक थेंबही अंगावर पडला की संपलेच. पण जरा मोठं झाल्यावर मात्र संधी मिळेल तेव्हा मी हे सगळे करून घेतले आहे, भारीच मौज आली तेव्हा! 

                                                          मग हा मसाला पूर्णपणे गार झाला की लोणचे घालण्याची क्रिया सुरु होत असे. आधीच धुवून कोरड्या केलेल्या चिनी मातीच्या बरण्या स्वयंपाक घरात आणल्या जात. सोबतच फोडलेला गुळ आणि खडी मीठ सुद्धा काढून ठेवले जात असे. तेव्हा आमच्याकडे फक्त टेबल वर वापरण्यासाठी बारीक मीठ वापरले जात असे, बाकी सगळे खडी मीठ. हे सुद्धा वर्षभराचे आणून ठेवले जात असे. चिनी मातीच्या जुन्या बरण्या ज्यांना टीच गेल्यामुळे, त्या लोणचे भरण्याच्या उपयोगाला येऊ शकत नसत, अशा बरणीत हे मीठ भरून ठेवले जात असे. तर तोपर्यंत  खाटेवर पहुडलेल्या कैरीच्या फोडींची छान हवा खाऊन झालेली असे. मग या सुद्धा टोपलीत घालून स्वयंपाक घरात आणल्या जात. मग ह्या कैऱ्या, मसाला, गूळ आणि मीठ थोडे-थोडे मिसळून-मिसळून एकेका बरणीत भरले जात असे. जवळ-जवळ चार-पाच बरण्या भरत. हे सगळे चालू असतांना आम्हाला ताज्या-ताज्या मसाल्यात घोळवलेली एकदा-दुसरी फोड खायचीच असे. मग सगळ्या बरण्या भरल्या की त्यांची तोंड पांढऱ्या स्वच्छ खादीच्या कापडाने आणि सुती दोरी किंवा सुतळीने बांधली जात. आणि मग या सगळ्या बरण्या त्यांच्या नेहमीच्या जागी म्हणजे स्वयंपाकाच्या ओट्यावर असलेल्या खिडकीत, हवेशीर जागी विराजमान होत! 

                                                          बरं, एव्हढ्यावर आमचे समाधान होत नसे. आमचे सगळे लक्ष कुकर कधी गॅस वर चढतो याकडे लागलेले असे. आता तुम्हाला वाटेल लोणचं आणि कुकरचा काय संबंध? तर आठवतंय का तुम्हाला?, कैऱ्या फोडतांना आम्ही त्यातील कोयी/बाठ्या बाजूला काढून ठेवत असू. या कोयी, मीठ आणि पाणी कुकर मध्ये घालून त्या उकडून घ्यायच्या. वाफ गेली की त्या एका टोपलीत घालायच्या, जेणे करून त्यातील पाणी निथळून जाईल. एकदा का यातील पाणी निथळले की, या कडकडीत उन्हात वाळत घालायच्या. छान कडक होई पर्यंत वाळवायच्या. काही वर्ष टिकतात, मुखशुद्धी म्हणून वापरायला. पण आम्हाला त्या इतक्या आवडतं, अजुनी खूप आवडतात, की एक वर्ष सुद्धा त्यांचा टिकाव लागत नसे. त्या कडकडीत वळेपर्यंतच अर्ध्या संपून जात. चुकून ज्या काही लोणच्यात जात, त्याही मुरल्यावर इतक्या भारी लागत की आमची त्यासाठी सुद्धा भांडण होत असत. 

                                                          त्या किती आवडतात, तर मध्यन्तरी दोन-तीन वर्ष सलग माझे अहमदाबादला जाणे झाले. तिथे या उकडून वाळवलेल्या कोयी विकायला दिसल्या. लोक तिथून काय-काय खरेदी करून आणतात, मी मात्र या कोयीच दोन-दोन किलो आणल्या प्रत्येक भेटीच्यावेळी! घरी आले, तर माझी ही खरेदी बघून नवरा आणि लेक इतके खुश झाले की त्यांचा आनंद गगनात मावेना झाला!

©आनंदी पाऊस 

(घरातील गमती जमती)

२१डिसें२०१९

पाण्यात भिवजून कोरड्या केलेल्या कैऱ्या 

कैऱ्या फोडायचा सुडा 

कैऱ्या अशा फोडल्या जातात

फोडलेल्या कैऱ्या 

फोडून झाल्यावर धोतरावर 

वाळत घातलेल्या कैऱ्या 

लोणच्यासाठी काढलेला मसाला

परातीत मोहरी डाळ भरड , धने कूट , बडीशोप कूट , हींग 

आणि मसाला (लवंग , मिरे , कपूरचीनी , वेलची , दालचीनी ,

तेजपान . सुंठ , दगडफूल एकत्र पावडर )

बाजूला मेथी दाणे , हळद , लालतिखट . 

तेल कडकडीत तापल्यावर पहील्यांदा हींग , त्यानंतर मेथ्या वर घालावे 

नंतर थोडी वाफ जाऊ द्यावी 

मग मोहरी डाळ भरड ,धने कूट , बडीशोप कूट , मसाला या क्रमाने 

तेल घालावे . मग परातीतच हळद आणि लाल तिखट घालून त्यावर सगळ्यात 

शेवटी तेल घालावे म्हणजे ते जळून जात नाही . 

 

कडकडीत तेल घालून 

एकत्र कालवलेला मसाला 

तेल घालून कालवून 

थंड झालेला मसाला 

असा मस्त तेलाचा तवंग येतो 

गुळाची भेली 

(आता तिचा आकार आणि रंग दोन्हीही 

बदलले आहेत )

कैरीच्या फोडी आणि मसाला एकत्र कालवलेला 

लोणच्याच्या बरणीत लोणचे 

भरून वरून कापड बांधून ठेवलेली बरणी 

 

शिजवून वाळवलेल्या कैरीतील
बाठ्या किंवा कोयी