बिबडे सप्ताह(गच्चीवरील गमती जमती)

 बिबडे सप्ताह

(गच्चीवरील गमती जमती) 

                                             

                                                         

                                                         वर शीर्षकात सप्ताह म्हटलंय खरं , पण हा सोहळा जवळ जवळ आठ-दहा दिवस चाले , चौधरी सदनाच्या गच्चीवर ! तर बिबडे म्हणजे एक खास प्रकारचे ज्वारीचे पापड . हे खास करून खान्देशातच केले जातात आणि विदर्भातही काही भागात केले जातात हे अलीकडेच कळले मला . चवीला एकदम भारी ! पण करायला अतिशय कष्टाचे ! आणि खूप कौशल्याची गरज असते ! करतांना खूप खबरदारी घ्यावी लागते . जरा कुठे चुकले , की  चुकतच जाते आणि मग सहसा ते दुरुस्त करता येत नाहीत . तर या बिबडे सप्ताहाच्या गमती जमती सांगणार आहे मी आज . ह्या पापडांचे  शिजवण्यापासून ते पापड वाळेपर्यंत , सगळे गच्चीवरच होत असे , म्हणून हा लेख  गच्चीवरच्या गमती जमती मध्येच घेतला आहे . 

                                              अगदी समजायला लागल्यापासून हे सगळं बघतेय मी . ढोबळ मानाने सगळे माहीत होते पण सविस्तरपणे नीट माहित नव्हते . म्हणजे काय काय , किती वेळ , क्रम वगैरे वगैरे , पण आता चौधरी सदनच्या निमित्ताने ह्यावर सुद्धा नीट मुद्देसूद चर्चा केली आणि सगळी नीट माहिती मिळवली . आता ती माहिती आणि त्याबरोबरच आमच्या धमाल गमती जमती पण सांगणार आहे . 

                                              तर हे बिबडे बनवण्यासाठी सगळी ज्वारी ओली करून घ्यावी लागते आणि मग ती रात्रभर सुती कापडात बांधून ठेवायची , साधारण बारा तास तरी . त्यानंतर ती सावलीतच कापडावर पसरून थोडी वाळू दिली जाते . एकदम बरोबर शब्द म्हणजे आंबट ओली असावी . मग गिरणीवर रव्यासारखी जाडसर दळून घ्यावी  आणि त्यातील कोंडा काढून घेण्यासाठी चाळून  घ्यावी . मग हा जाडसर ज्वारीचा रवा भांड्यात घालून पाण्यात भिजत घालून ठेवायचा . एक-दोन नाही तर तब्बल आठ दिवस . पण दररोज यातील पाणी फेकून द्यायचे आणि रोज नवीन पाणी घालायचे  . सरते शेवटी , हे आठ दिवसांनी शिजविण्यास योग्य होते . 

                                            ज्या दिवशी शिजवायचे आणि बिबडे करायचे असत , त्याच्या आदल्या दिवशी रात्री बरीच तयारी करावी लागते , मगच सकाळी सगळं सुरळीत पार पडत असे . यातही थोड्या थोड्या वेगळ्या पद्धती आहेत . काही लोक तांदूळही घालतात . मग ते तीन दिवस आधी भिजवून ठेवावे लागतात . काही लोक साबुदाणा घालतात थोडा , मग हा आदल्या दिवशी भिजवून ठेवावा लागतो . काही वेळा गव्हाचा चीक सुद्धा घातला जातो थोडा . हा ही आदल्या दिवशी भिजवलेले गहू वाटून काढून ठेवावा लागतो . या व्यतिरिक्त आदल्या दिवशी पाणी आल्यावर जास्तीचे पाणी सुद्धा भरून ठेवावे लागते शिजविण्यासाठी . कारण हे शिजविण्याची सुरुवात सकाळी पाच वाजताच चालू होत असे . दुसरे म्हणजे यासाठी भरपूर लसूण आणि पिवळ्या(लाल किंवा हिरव्या ) वाळलेल्या मिरच्यांचं जाडंभरडं वाटण करून ठेवावे लागे . फार आधी घरात मिक्सर नव्हते तेव्हा हे खलबत्त्यात आदल्या दिवशीच रात्री करून ठेवावे लागे आणि त्यात मीठ , जीरं , तीळ , बडीशोप अख्खीच घातली जात असे . ते सुद्धा प्रमाणात रात्रीच काढून ठेवायचे . एक कारण म्हणजे सकाळी सगळं पटकन हाताशी असावे आणि दुसरं म्हणजे भल्या पहाटे घरात खुडबुड करून बाकीच्यांची झोप मोड होवू नये . 

                                          मग दुसऱ्या दिवशी पहाटे पाच-साडेपाचलाच गच्चीवरच्या भट्टीवर शिजवण्याची क्रिया चालू होत असे . त्यासाठी एक भले मोठे पितळी भांडे होते आमच्याकडे . छान पिवळे चकचकीत बाहेरून आणि आतून चंदेरी कल्हई केलेले . साधारण तीन फूट व्यास आणि दोन-अडीच फूट उंचीचे . शिजवताना हलविण्यासाठी एक विशिष्ट आकाराचा लाकडी चमचा होता साधारण दोन-अडीच फूट लांबीचा. त्याला "चाटू" म्हणतात . अजूनही असेल कदाचित . शिजवताना त्यात गरम पाणी घालावे लागे , त्यासाठी एक खास दांडाचे भांडे होते . हे म्हणजे नेहमीचे स्टीलचे भांडे पण त्याला एक दांडा होता धरण्यासाठी . हे ही असेल अजून बहुशः घरात आणि मोठ्या पितळेच्या भांड्यावर झाकण म्हणून , तितकीच मोठ्ठी पितळेची परात . 

                                         ही शिजविण्याची क्रिया झाली , की मग प्रत्यक्ष  पापड करण्यास सुरुवात होत असे. बाकी सगळे पापड साधारण लाटून केले जातात पण हे पापड मात्र थापून करावे लागतात . ह्याची सुद्धा थोडी पूर्व तयारी करावी लागते . थापतांना हाताला चिकटू नये , म्हणून एका भांड्यात पाणी आणि त्यात थोडे तेल घालून ठेवलेले असते . थापतांना प्रत्येक वेळी हात या पाण्यात बुडवावा लागतो . थापण्यासाठी पोळपाट असतोच . पण चौकोनी आकाराचे साधारण पोळपाट व्यापेल असे  जाड सुती कापडाचे तुकडे कायमचे करून ठेवलेले असत , खास फक्त या कामासाठी . मग ही फडकी सुद्धा पाण्याने ओली करून थोडी पिळून घेतलेली असत .  थापलेले बिबडे वाळत घालण्यासाठी सुती धोतर किंवा नऊवारी पातळ लागे . हे पण पाण्यात बुडवून नीट ओले करून थोडे पिळून घेतलेले असे . मग हे मोकळे करून झटकून गच्चीवर अंथरले जाई . अंथरताना त्यात हवा शिरत असे , ती सगळ्या बाजुंनी काढून घेऊन , सगळ्या बाजुंनी कडेवर विटांचे किंवा फरशीचे तुकडे ठेवले जात असत , जेणे करून ते हवेने उलटून किंवा उडून जाऊ नये म्हणून .  मग धोतराच्या किंवा पातळाच्या एका टोकापासून सुरवात करून , हळूहळू सरकत दुसऱ्या टोकापर्यंत थापलेले पापड टाकण्याची क्रिया चाले . आधी ते शिजलेलं रवण , ज्याला खास शब्द आहे "घाटा !" , तर हा घाटा वाढायच्या चमच्याने पोळपाटावरच्या फडक्यावर घ्यायचा आणि त्याचा हाताने थापून गोल मोठा पोळपाट भरून पापड तयार करायचा . मग त्या फडक्याची एका बाजूची दोन टोकं धरून उचलायचं आणि उलटे करून गच्चीवर अंथरलेल्या धोतरावर बरोबर ठेवायचं आणि मग वरून ते फडकं अलगदपणे काढून घ्यायचं  , पापड बरोबर धोतरावरच राहतो . अशी ही क्रिया भांड्यातील सगळा घाटा संपेपर्यंत चाले . मग अशी पाच-सहा धोतरं किंवा पातळं भरून जात पापडांनी . एका दिवशी जवळ जवळ शंभर पापड होत असत . असे आठ-दहा दिवस चाले . 

                                          पण आमची फारच मज्जा असे हे आठ-दहा दिवस ! हे पापड उन्हाळ्याच्या दिवसातच होतात , शिवाय करायचे खूप प्रमाणात असत . त्यामुळे जितक्या पहाटे सुरु केले तितके बरे , कारण आठ-साडेआठ वाजताच उन्हाचा चांगलाच चटका बसतो . उन्हाळा असल्याने आम्ही गच्चीवरच झोपलेलो असायचो . आमची झोप उघडायच्या आधीच घाटा तयार होऊन , बिबडे थापायला सुरुवात झालेली असे . मग आम्हाला जाग आलेली बघून मम्मी म्हणत असे , जा , खाली जाऊन दात घासून ,अंघोळ करून , आवरून या आणि वर येताना ताटल्या-चमचे घेऊन या . मग काय , आम्ही पडत्या फळाची आज्ञा घेऊन , लगेच खाली जाऊन , आवरुन , ताटल्या-चमचे घेऊन , परत गच्चीवर हजर होत असू . या ताटल्या-चमचे घाटा खाण्यासाठी असत . जाम भारी लागतो हा घाटा ! मस्त गरम गरम ताटलीत घ्यायचा , त्यावर भरपूर तीळ आणि तेल घालायचे , हे सगळं छान पैकी कालवून घ्यायचे आणि मग हल्ला बोल ! अहाहा काय भारी , लिहिता लिहिता सुद्धा तोंडाला पाणी सुटले आणि मग आम्ही पोटभर हेच खात असू . काही लोक यात दूध साखर घालून सुद्धा खातात हे फार उशिरा कळले . पण मी मात्र अजूनही तसे खाऊन पाहायची हिम्मत नाही केली , कसे लागेल चवीला , या भीतीने .  पण माझी वाहिनी मात्र खूप आवडीने खाते  आणि मी फक्त ते बघत असते . एकीकडे मम्मी लोकांचे बिबडे थापणे आणि दुसरीकडे आमचे खाणे ह्या दोन्ही गोष्टी सगळा  घाटा संपेपर्यंत अखंडपणे चालत असत . बरं , हा घाटा सगळ्यांनाच खायला आवडतो . मग शेजारी-पाजारी आणि नातेवाईकांकडे देण्यासाठी डबे भरले जात आणि खाली घरात सगळ्या मोठ्या लोकांना खाण्यासाठी एक वेगळे भांडे भरून खाली घरात जात असे .

                                              घाटा संपला की त्या भल्या मोठ्या भांड्याच्या तळाला एक कडक पापुद्रा तयार झालेला असे . त्याला ही खास शब्द आहे "खरोड" ! महत् प्रयासाने ही खरोड काढली जाई . ही सुद्धा खायला फार भारी लागते म्हणे . अगदी आवडीने खातात खाणारे ! मी मात्र आजतागायत एकदाही खाल्लेली नाही , एव्हढेच काय मी नीटपणे बघत सुद्धा नाही त्यादिशेने , कारण मला अजिबातच आवडत नाही खायला आणि बघायला सुद्धा ! 

                                              मग ही सगळी वापरलेली खरकटी भांडी तेथेच गच्चीवर आमच्या लाडक्या टाक्यातील पाण्याने धुतली जात . कारण परत दुसऱ्या दिवशी ही सगळी भांडी लागत . ही भांडी घासण्यासाठी भट्टीतीलच राख वापरली जाई आणि भट्टीत जाळण्यासाठी लाकडं त्या खालच्या टाकीतून काढावी लागत . मग सगळं घासून पुसून लख्ख झालं , की आम्ही खाली जात असू . पण परत पापडाचे पक्षांपासून रक्षण करण्यासाठी थोड्या-थोड्या वेळाने वर येऊन पाहून जावे लागे किंवा कुठे थोडी सावली असेल तर तिथे आम्ही बसून राहयचो . 

                                              मग काही तासांनी वर येऊन किमान दोनदा तरी या धोतरांची जागा बदलावी लागे लवकर वाळावे म्हणून . असे साधारण दोनदा केल्यावर आणि पापड वरून नीट वाळला आहे याची खात्री झाली , की ही  सगळी धोतरं उलटी करून ठेवली जात , जेणेकरून पापड खालच्या बाजूने सुद्धा नीट वाळायला हवा . मग काही तासांनी नीट वाळल्याची खात्री झाली , की हे काढण्याचा कार्यक्रम असे . हा आम्हा मुलींचा सगळ्यात आवडता कार्यक्रम असे . हा कार्यक्रम फार इंटरेस्टींग असतो आणि हे काम आम्ही पण करू शकत असू . हे पापड काढण्याची सुद्धा एक खास पद्धत आहे . या धोतरांना उचलून असे खाटेवर ठेवायचे , की  पापड खालच्या बाजूला असले पाहिजेत . अशी सगळी धोतरं एकावर एक घालून घेतली तरी चालतं किंवा एक झाल्यावर एक ठेवले तरी चालते . मग या धोतरावर वरून पाणी शिंपडायचे . एक-दोन मिनिटातच छान मुरते . मग पापड छान भराभर न तुटता निघतात . मग सगळ्या बाजूने आम्ही सगळ्या भिडायचो ते पापड काढायला . धोतर थोडे उचकावयाचे आणि एक एक पापडाचा थोडा भाग धोतरापासून काढायचा आणि मग हा भाग एका हातात आणि दुसऱ्या हातात धोतराचा थोडा भाग पकडायचा आणि दोन्ही विरुद्ध दिशेने हळुवार ओढायचे , की  सलग अख्खाच्या अख्खा पापड धोतरापासून सुटून वेगळा होतो . जास्त घाई केली की फाटतो , जे आम्ही करत असू . कारण अख्खा पापड खायला परवानगी नसे आणि आम्हाला खायची घाई . म्हणून आम्ही पापड मुद्दाम फाडत असू . मम्मीचे सांगणे सुरु असे , अग भवान्यान्नो हळू जरा , फाडू नका पापड . काही वेळा पापड नीट वाळलेले नसले , तर पापडाचा मधला थोडा भाग धोतरालाच चिकटून राही आणि बाकी ओला ओला पापड निघून येई . मग टेन्शन , अरे बापरे! आज नीट वाळले नाहीत , "पोटं फाटताहेत पापडांचे" , असा शब्द प्रयोग केला जात असे . हे पापड काढण्याची मजा तर असतेच पण तापलेली जमीन , तापलेलं धोतर आणि पापड आणि यावर टाकलेले पाणी , या सगळ्यांचा एकत्रित फारच सुंदर आणि हवाहवासा वास येतो ! फारच भारी ! तो अनुभवल्या शिवाय नाहीच कळणार ........ 

                                                 बरं काढण्याची तर मज्जा असतेच , पण ते काढून झाल्यावर खाण्याची जास्त घाई असते . हे पापड वाळलेले म्हणजे धोतरावरून काढण्या इतपतच वाळलेले असतात , पण तसे ओलेच असतात . मग या पापडाला मस्त तेल लावायचे , त्याची छान सुरळी करायची आणि सोबत भाजलेले शेंगदाणे ! अहाहा !! स्वर्ग !!! सगळी पक्वान्न फिकी वाटतात  यासमोर . मग आम्हा मुलींचे संध्याकाळचे जेवण यावरच असे , पोट भरून आम्ही हेच खायचो ! ओले पापड सुद्धा सगळ्यांच्या आवडीचे , मग पाच-सहा पापडांच्या सुरळ्या करून-करून किंवा त्या-त्या घरात किती लोक आहेत , त्याप्रमाणे  कमी जास्त संख्येने पापड घेऊन , त्यांच्या सुरळ्या करून , नातेवाईक आणि शेजाऱ्या-पाजाऱ्यांकडे रवाना होत. 

                                                 हा झाला एक दिवस . असे आमच्याकडे जवळ जवळ आठ-दहा दिवस चाले . आम्ही रोज घाटा आणि ओले बीबडे अगदी पोटभर खात असू , तरी सुद्धा आमचे मन भरत नसे . घाटा आणि पापड आमच्याकडून जसे बाकीच्यांकडे जात असत , तसेच बाकीच्यांकडून सुद्धा आमच्याकडे येत असत . त्यांचा सुद्धा लगेच फडशा पडे .  मग बाकीचे पापड कोरडे ठणठणीत होण्यासाठी पुन्हा खाटेवर वाळत घालून , त्यावर जड आणि जाड चादर घातली जाते , जेणे करून वाळल्यावर ते वाकडे तिकडे न होता सरळ राहतील . कारण हे वर्षभरासाठी साठवून ठेवलेले असत  आणि हेच आमचं मधल्या वेळातील खाणं . साधारणतः महिन्यातून एकदा हे बिबडे कोळश्याच्या शेगडीवर भाजून , मोठमोठे डबे भरून ठेवले जात . मग कधी तसाच घेऊन खायचा , कधी तेल लावून , तर कधी शेंगदाण्याची चटणी तेल घालून . पण सगळ्यात आवडता प्रकार म्हणजे हे पापड मोडायचे , चांगला भुगा करायचा हाताने , मग त्यावर चटणी , तेल , लोणच्याचा खार आणि कांदा बारीक चिरून घालायचा आणि मस्त एकत्र कालवयाचे ! तोंडाला पाणी सुटणार नक्कीच  आणि मग ताव मारायचा , फारच भारी ! या सगळ्या आनंदामागे आमच्या मम्म्यांचे अपार कष्ट ! त्यांच्या ह्या अपार आणि उत्साही कष्टांना त्रिवार सलाम !! त्या आज सुद्धा आमच्यापेक्षा कितीतरी पटीने जास्त कष्ट करतात , या वयात सुद्धा ! लव्ह यु ऑल माय मॉम्स !!

                                               पण हल्ली बऱ्याच वर्षात मला हे सगळं अनुभवायला आणि खायला मिळालेले नाही , पण भाजून खायला मात्र नक्की मिळते . माझी बालपणापासूनची सख्खी मैत्रीण , न चुकता दर वर्षी खोक्यात भरून , हेच नाही तर बाकी सगळ्याप्रकाराचे पापड मला आवर्जून पाठवते ! या वर्षी पण मिळतीलच , कारण दोन-तीन  दिवसापूर्वीच तिने तिकडून पाठवलेत ......तिच्या ह्या निरागस आणि निर्व्याज प्रेमाला त्रिवार सलाम  !

(टीप - सगळ्या वाळवणांसाठी गच्चीवरील गमती जमती आणि घरातील गमती जमती या दोन्ही सदरात बघावे म्हणजे सगळी माहीती नीट आणि सविस्तर मिळेल )

आनंदी पाऊस 

 गच्चीवरील गमती जमती 

 १३ जून २-१९

 

घाटा शिजवतांना वापरला जाणारा लाकडी चमचा  - चाटू 

तयार घाटा  , लाकडी चाटू 

घाटा , खाण्यासाठी त्यावर तीळ आणि तेल घातलेले 

बिबडे थापतांना 

धोतरावर घातलेले बिबडे 

धोतरावर घातलेले बिबडे 

पापडाचा कुस्करा 😋🤤😋🤤