वज्री, घसडणं आणि मी (काही अनुभवलेलं...)

वज्री, घसडणं आणि मी 

(काही अनुभवलेलं...)

घेऊन तोफा आणि तलवारी 

इतिहास येतो बुधवारी 

इतिहास माझ्या नावडीचा 

रविवार माझ्या आवडीचा...

सगळ्यांच्याच आवडीचं बालगीत, त्यातल्या त्यात हे कडवं तर जास्तच मनाजवळचे. कारण ते प्रत्येकालाच आपल्या मनातील भावना व्यक्त करणारे वाटे/वाटते, अगदी मलाही. पण योग्य गुरु लाभले तर अतिशय नावडता विषय सुद्धा किती आवडीचा होऊ शकतो, हे मी स्वतः अनुभवलेले आहे. अर्थातच त्यामुळे इतिहास विषय माझ्या अतिशय आवडता झाला आहे. ज्ञानेश्वरांनी म्हणूनच ठेवले आहे, "जाणतेने गुरु भजिजे l तेणे कृतकार्या होईजे ll जैसे मूळ सिंचने सहिजे l शाखा पल्लव संतोषिती ll"

तर, मी सातवाहन राजवटीचा अभ्यास करत असतांना माझ्या वाचनात आले की, त्याकाळातील वज्री सुद्धा पुरातत्त्वशास्त्रज्ञाना, उत्खननात सापडली आहे.(संदर्भ : सातवाहन कालीन महाराष्ट्र-डॉ रा.श्री.मोरवंचीकर) हे वाचताच माझ्या मनात कितीतरी विचारांचा कल्लोळ माजला आणि मनात सहजच विचार आला, एक छोटेसे सर्वेक्षण करू या. हल्ली व्हॉटस्ऍप मुळे असले छोटे छोटे सर्वेक्षण करणे फारच सोप्पे आणि सोईचे झाले आहे आणि मी वरचेवर असे वेगवेगळ्या विषयांवर सर्वेक्षण करतच असते. बऱ्याच जणांना याचा अनुभव आहेच. तर आज या वज्री बद्दलच्या सगळ्या गमती जमती!

तर सगळ्यात आधी वज्री म्हणजे काय ते सांगते. ही वस्तूच लोप पावत असल्याने, हा शब्द सुद्धा बऱ्यापैकी लोप पावला आहे. वज्री म्हणजे अंघोळ करतांना अंग घासून साफ करण्यासाठीची वस्तू. ही वज्री साधारण हातात मावेल अशी म्हणजे साबणाच्या मापाची असते. मोठी असली तर हातात मावणार नाही आणि लहान असली तर सारखी पडेल. विटेच्या साच्यासारख्या छोट्या आकाराच्या साच्यात मातीची तयार करून, ओली असतांनाच एका बाजूने ठपका मारायचा, म्हणजे नक्षी उमटते आणि या नक्षी मधेच सुया घातलेल्या असतात, जेणेकरून त्यात छिद्र तयार होतील. नंतर विटेप्रमाणेच भाजून घेतलेली असते.    

मी सगळ्यांना प्रश्न विचारला, अंघोळ करतांना अंग घासायला काय वापरता? खूप लोकांनी उत्साहाने उत्तरं दिलीत. काही लोकांना जरा अवघडल्यासारखे झाल्याने काहीच उत्तर दिले नाही. पण या सगळ्यातून अतिशय धक्कादायक आणि आश्चर्यकारक माहिती समोर आली. बहुतांशी(त्यात मी सुद्धा आहे) लोक वज्री किंवा वज्री तत्सम गोष्टींचा वापरच करत नाही. पण बरेच लोक वेगवेगळ्या प्रकारच्या वज्री वापरतात. अगदी नैसर्गिक स्वरुपात उपलब्ध असलेल्या निरनिराळ्या आकाराच्या आणि प्रकारच्या वज्री पासून ते अगदी अत्याधुनिक प्लास्टिक आणि नायलॉन च्या वज्री पर्यंत! सगळ्यांनी पाठविलेली विविध प्रकारच्या वज्रींचे छायाचित्रं सोबत जोडत आहेच. बघा, गम्मत आणि आश्चर्य वाटेल इतके सगळे प्रकार बघून! 

एकीकडे वाटले पुरातत्वीय दृष्टीकोनातून अतिशय महत्वाचा पुरावा असलेली ही वज्री लोप पावते आहे का? कारण आजचा मानव, अगदी अख्खे जग दिशाहीन होऊन अगदी वेगाने धावत आहे. आजच्या मानवाला धडपणे जेवायला वेळ नाही, तर सविस्तरपणे अंघोळ वगैरेचा प्रश्नच उद्भवत नाही. त्यामुळे या वज्रीची गरजच राहिली नाही का? तथापि दुसरीकडे वज्री या वस्तूचे निरनिराळ्या माध्यमातील स्वरूप, विविध आकार, अवतार बघून गम्मतच वाटली. बदल हा निसर्ग नियमच आहे, या विश्वात चिरंतन असे काहीही नसते याची प्रचितीच आली जणू!

डोळसपणे पाहिल्यास लक्षात येते पूर्वी निरनिराळ्या जत्रा भरत असत. अजूनही बऱ्याचशा जत्रा भरतात. तसेच नव्याने अनेक मोहोत्सव असतात, जसे आंबा मोहोत्सव, शेंगा मोहोत्सव, विविध सणाच्या निमित्ताने मोहोत्सव, तसेच वेगवेगळी हस्तकलेची प्रदर्शन भरत असतात. तसेच हल्ली वाण्याची दुकानं सुद्धा लोप पावत आहेत मोठ्या शहरातून, त्याची जागा मोठाल्या सुपर मार्केट नी घेतलीय. या सगळ्या ठिकाणी आधुनिक वस्तू तर दृष्टीस पडतातच, पण खूपशा पारंपारिक वस्तू सुद्धा विक्रीसाठी उपलब्ध असतात. आणि बऱ्याचशा लोकांना या पारंपारिक वस्तू खरेदी करून वापरण्यात रस असतो. ही खूपच आशादायक बाब आहे! या सगळ्या ठिकाणी पारंपारिक वस्तू मध्ये आढळणारी एक गोष्ट म्हणजे वज्री. 

मी सुद्धा अशा आधुनिक वज्री आणल्यात, अशाच कुठल्यातरी मोहोत्सव किंवा हस्तकला प्रदर्शनातून. नक्की कुठून ते आता नीटसे आठवत नाही. एका म्हणजे वाळ्या पासून बनवलेली साबणाच्या मापाची आणि आकाराची. तसेच दुसरी सुद्धा याच आकाराची आहे, फक्त ती वाळलेल्या गीलक्याच्या(घोसाळ्याच्या) तंतू पासून बनवलेली आहे. सोबत त्यांचेही छायाचित्र जोडत आहे. ते बघूनच समजेल एकदाही वापरलेली नाही. तसेच एक प्लास्टिकचा ब्रश सुद्धा आणलाय, इंग्रजी अक्षर एस आकाराचा, पण हा एस एकदम उथळ आहे. त्यामुळे वापरायला फारच सोपा आणि आरामदायक आहे. थोडक्यात user-friendly! हा मात्र बरीच वर्ष अगदी नियमित वापरला आहे.   

हल्ली, मी वज्री किंवा वज्री तत्सम काहीही वापरत नसले तरी माझी सुद्धा वैयक्तिक आठवण आणि अनुभव आहे याविषयीचा. आम्ही लहान असतांना घरातील सगळेच, अगदी नियमित घसडणं वापरत असू. घसडणं हा शब्द खास आमच्या खानदेशात वापरला जाणारा शब्द. घसडणं, हा एक नैसर्गिक दगड, ज्याचा उपयोग अंग घासून स्वच्छ करण्यासाठी म्हणजेच वज्री प्रमाणे केला जात होता, अजूनही बरेच लोक वापरतात. तर हे घसडणं म्हणजे नैसर्गिक दगड, आकाराने हातात मावेल असा, अंगाला टोचून इजा होणार नाही पण अंग घासून स्वच्छ करता येईल इतपत खरबुडा. हा कुठेही विकत वगैरे मिळत नसे. नदीकिनारी शोधावा लागे. किंवा कुणा नातेवाईक, ओळखीचे नदी जवळ राहात असतील तर त्यांना सांगून ठेवले जाई, एखादं चांगल घसडणं शोधून ठेवा आमच्यासाठी. मग ते येतील किंवा आमच्यापैकी कुणी त्यांच्याकडे गेले की ते घसडणं मिळत असे. 

आमच्या आजोळी तापी नदी आहे. अगदी लहानपणा पासून आम्ही दरवर्षी शेवटची परीक्षा संपली की त्याच दिवशी आजोळी जात असू ते थेट शाळा सुरु होण्याच्या आदल्या दिवशी संध्याकाळी परत येत असू. तिथे घरापासून तापी नदी जवळच होती. मग आम्ही कधी सकाळी तर कधी संध्याकाळी नदीवर फिरायला जात असू, तर कधी अंघोळीला, कधी संध्याकाळी डबे वगैरे घेऊन नदीवर जेवायला जात असू. तसेच ग्रहणादि सारख्या खास निमित्ताने सुद्धा नदीवर जात असू. आम्हाला नदीकाठी फिरायला, नदीत डुंबायला, नदीकाठी जेवायला खूप आवडत असेच तथापि एक वेगळेच मुख्य आकर्षण असे. ते म्हणजे नदीकाठी एकतरी छानसं घसडणं शोधून काढणे. आम्हा मुलांचं तेच मुख्य काम असे जणू. नदीवर पोहोचताच क्षणी आमचे शोधकार्य सुरु होत असे. आपापसात स्पर्धाच सुरु झालेली असे जणू, कुणाला सगळ्यात छान घसडणं सापडतं? मग ज्याला कुणाला घसडणं सापडत असे, ती सगळ्यांना दाखवत असे आणि किती छान आहे पटवून देत असे. एव्हढेच नाही तर सोबत ज्या कुणी मोठ्या व्यक्ती आलेल्या असतील त्यांना सुद्धा दाखवून कौतुक करून घेत असू. एव्हढेच नाही तर घरी आल्यावर आपापल्या घसडण्याचा वापर करत असू. तेव्हा सुद्धा माझं किती छान आहे, तुझ्या घसडण्याने तर नीट घासले जात नाही किंवा तुझं घसडणं किती टोचते. आपले स्वतःचे घसडणे कितीही वाईट असले तरी त्याचे कौतुकच करत वापरायचे. दुसरीचे छान दिसले किंवा वाटले तरी ते कबुल करायचे नाही. बघू बरं तुझं म्हणून घ्यायचे, वापरायचे आणि परत देतांना म्हणायचे, नको ग बाई, त्यापेक्षा माझेच छान आहे, ते घसडणे कितीही छान असले तरी... वगैरे...वगैरे...

ll इति वज्री पुराणम् ll 

आनंदी पाऊस 

(काही अनुभवलेलं...)

३जाने२०२३

वाळलेल्या गीलक्याच्या(घोसाळ्याच्या) तंतू पासून बनवलेली

वाळ्या पासून बनवलेली

माझा एस आकाराचा ब्रश 

पारंपारिक वज्रीचे आधुनिक रुपात 

वाळलेल्या गीलक्याच्या(घोसाळ्याच्या) तंतू पासून बनवलेली

घसडणं, नैसर्गिक दगड

आधुनिक वज्री 

आधुनिक वज्री 

 

आधुनिक वज्री 

आधुनिक वज्री 

घसडणं, नैसर्गिक दगड

आधुनिक वज्री 

आधुनिक वज्री 

घसडणं, नैसर्गिक दगड

हा एक नवीनच प्रकार कळला, या सर्वेक्षणातून! 

खुप जळालेला कौलाचा किंवा खंगराचा तुकडा

बांधकामासाठी लागणा-या विटा जेंव्हा जास्त भाजल्या जातात 

तेंव्हा त्या जशा बनतात तेंव्हा त्यांना खंगरी विट 

व २,३ अशा विटा एकत्र चिकटलेल्या असतात त्याला खंगर म्हणतात.

(माहिती अणि छायाचित्र सौजन्य आदरणीय व पु होले सर) 

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड

आधुनिक वज्री 

आधुनिक वज्री 

आधुनिक वज्री 

आधुनिक वज्री 

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड

घसडणं, नैसर्गिक दगड आणि 

आधुनिक वज्री 

घसडणं, नैसर्गिक दगड

आधुनिक वज्री तत्सम वस्तू 

वेगवेगळ्या आकाराच्या आणि 

वेगवेगळ्या माध्यमातील 

बघा किती प्रकार!

सरळ एका सुपर मार्केट मध्ये गेले 

आणि सगळ्या प्रकारांचे छायाचित्रं

काढून आणली आहेत.