दळण (घरातील गमती जमती)

दळण

(घरातील गमती जमती)

                                                                           या सगळ्या म्हटल्या तर खूप छोट्या छोट्या गोष्टी आहेत. म्हटल्या तर फार महत्वाच्या आणि मोठ्या आहेत. पण आता हे सगळं आठवतांना छान वाटतेय आणि आजच्या आयुष्याशी तुलना करतांना त्यातील मेहनतीची आणि कष्टाची खूप जास्त तीव्रतेने जाणीव होतेय. कारण आताचे जग म्हणजे पैसे दिले किंवा एक बटन दाबले की लगेच काम होते. सगळ्या मोठ्या मोठ्या गोष्टींचे दस्तावेजीकरण होतेच, पण अशा छोट्या वाटणाऱ्या, पण खऱ्या तर मोठाल्या गोष्टींचे सुद्धा दस्तावेजीकरण करणे मला आवडते आहे आणि तितकेच महत्वाचे वाटते आहे. कारण अजून एक दोन पिढ्यांनंतर या गोष्टी करणारे सोडाच, पण बघितलेले सुद्धा कुणी असेल असे मला वाटत नाही. त्यामुळे पुढच्या पिढ्यांना तर हे सगळे कळणे शक्यच नाही. 

                                                                              तर हा दळण सोहळा! हो सोहळाच म्हटला पाहिजे, फक्त खूप खूप कष्टाचा आणि मेहनतीचा. यातील काही भाग मला फारच आवडत असे. त्याचा उल्लेख येईलच त्या त्या वेळी. तर सगळ्या प्रकारचे वर्षभर लागणारे धान्य साफ करून कोठ्यांमधून साठवून ठेवलेले असे. मग ते सगळे गरजेप्रमाणे हवे तेव्हढे, घमेल्यात काढून घ्यावे लागे. हल्ली पिठाची चक्की ही संकल्पनाच नामशेष होत चालली आहे. आणि जिथे कुठे असते तिथे किलो प्रमाणे दर असतो दळण्याचा. तेव्हा मात्र तसे नव्हते, सगळेच लोक चक्कीवर जाऊनच धान्य दळून आणत असत आणि दळण्याचे दार शेराने असत. मग सगळे धान्य शेराने मोजून काढले जात असे घमेल्यांमध्ये. धान्य साठवतांना सगळी काळजी घेतलेली असे, त्याला कीड लागू नये म्हणून. पण जर तरीही कीड दिसले तर ते सगळे साफ करून घ्यावे लागे.  आमच्याकडे तेव्हा जवळ जवळ दहा शेर गहू, आठ शेर ज्वारी, चार शेर कळणा, एक शेर मेथ्या, एक शेर मूग, दोन शेर हरबरा डाळ आणि चार शेर इडली पीठ, एव्हढे साधारण ८-१० दिवसांसाठी लागत असे. एक शेर म्हणजे साधारण एक किलो थोड्याफार फरकाने. आता एव्हढे एकदम लागण्याचे कारण म्हणजे एकत्र कुटुंब हे होतेच, पण एक महत्वाचा भाग म्हणजे साधारणपणे तेव्हा तरी खान्देशात दररोज भात खाण्याची पद्धत नव्हती. आमच्याकडे तर तेव्हा  आठवड्यातून फक्त सोमवारी भात होत असे आणि आठ दहा दिवसांतून एकदा मुगाची खिचडी. त्याबद्दल सविस्तर सांगेनच पण नंतर कधीतरी. पण बाकी सगळे दिवस पोळ्या आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या भाकरी केल्या जात असत त्यामुळे पीठच भरपूर लागत असे. 

                                                                          ही सगळी धान्य मोजून घमेलीत काढून झाली की त्या घमेल्या एकवर एक ठेवून त्याची चळत केली जात असे. म्हणजे सगळ्यात मोठ्ठी गव्हाची घमेली सगळ्यात खाली आणि सगळ्यात लहान घमेली सगळ्यात वर. त्यानंतर एका जरा मऊ लांबट कापडाची किंवा मोठ्या रुमालाची चुंभळ केली जात असे. तर चुंभळ म्हणजे हे लांब कापड किंवा मोठा रुमाल उजव्या हातात धरायचा, डाव्या हाताची करंगळी आणि अंगठा ताणून धरायचा बाकी बोट दुमडून ठेवायची, आणि त्याभोवती हा रुमाल गुंडाळायचा. त्याची दोन्ही टोकं नीट खोचली गेली पाहिजेत जेणे करून ही रचना सुटता काम नये. मग बोटातून काढून घ्यायची. ही झाली चुंभळ तयार. ही चुंभळ डोक्यावर ठेवायची आणि मग त्यावर ही घमेल्यांची चळत ठेवायची. पण हे स्वतःचे स्वतः करता येत नाही, इतक्या घमेल्यांची चळत असली तर. एक-दोनच घमेली असेल तर जमू शकते. मग दुसरी व्यक्ती सुद्धा घमेल्यांना हाताने धरून, डोक्यावर घमेल्या ठेवायला मदत करत असे. काही वेळा एव्हढ्या घमेल्या ठेवतांना डोक्यावरची चुंभळ हलून जाते. मग घमेल्या डोक्यावरच थोड्या उचलून ती चुंभळ नीट करावी लागते.  ही चुंभळ डोक्यावर ठेवून त्यावर या घमेल्या ठेवल्यामुळे त्या घमेल्या आणि त्यातील धान्याचे वजन थेट टाळूवर येत नाही आणि बराच आराम मिळतो. थेट डोक्यावरच धान्याने भरलेल्या घमेल्या ठेवल्या तर सगळे वजन थेट टाळूवर येते आणि काही क्षणातच तिथे जोरात वेदना सुरु होतील. मग हे सगळे डोक्यावर घेऊन दोन मजले खाली उतरावे लागे. पुढे चक्कीपर्यंत चालत जावे लागे. ती साधारण शंभर मीटर अंतरावर होती घरापासून. तिथे पोहोचल्यावर पुन्हा त्या घमेल्या उतरवून ठेवण्याकरिता कुणाची तरी मदत घ्यावी लागे. दुसरे कुणी नसेल तर ते चक्कीवाले काकाच मदत करत. 

                                                                         कधी कधी तिथे गेल्याबरोबर लगेच नंबर लागत असे, तर कधी थोडावेळ थांबून दळून मिळण्याची शक्यता असे, अशावेळी तिथेच थोडावेळ थांबून दळून घेऊन येता येत असे. तर कधी खूपच गर्दी असल्यास, खूप दळणं असतील तर मात्र थोडावेळ थांबून उपयोग नसे. अशावेळी दळण तिथेच ठेवून परत यावे लागे घरी आणि मग काही वेळाने परत जाऊन, दळण घेऊन यावे लागे. आम्ही या ज्या चक्कीत जात होतो, त्या चक्कीत दोन मशीन होत्या पीठ दळण्याच्या. दोन्ही मशीनच्या बाजूला एक एक लांबलचक आणि साधारण अडीच फूट उंचीचे लाकडाचे टेबल वजा प्लॅटफ़ॉर्म होते. धान्याच्या भरलेल्या घमेल्या आणि डबे ठेवण्यासाठी.  एका मशीनवर ते काका स्वतः उभे राहत असत आणि दुसऱ्या मशीनवर त्यांनी कामासाठी ठेवलेले एक काका असत. या दोघांचे काम म्हणजे एक एक घमेली किंवा डबा उचलून त्यातील धान्य मशीन मध्ये टाकणे. हे धान्य मशीन मध्ये टाकण्याआधी ज्याचे असेल त्याला विचाराने जाड-बारीक किती हवे आहे ते. त्याप्रमाणे  मशीनच्या चलन प्रणालीत बदल करायचा आणि रिकामी झालेली घमेली किंवा डबा लगेच खाली ठेवायचा कारण लगेच धान्याचे पीठ होऊन मशीन मधून बाहेर पडायला सुरुवात होत असे. घमेली किंवा डबा खाली ठेवण्यास थोडा उशीर झाला, तर पीठ खाली जमिनीवर पडण्याची शक्यता. मग मशीन मधून बाहेर पडणारे पीठ हातात घेऊन बघायचे, हवे तितके जाड-बारीक आहे का, नसेल तर लगेच त्या काकांना तसे सांगायचे म्हणजे परत ते हवा तो बदल करत आणि मग पाहिजे तसे पीठ मिळत असे. त्यानंतर आपली घमेली असेल तर ती थोडा थोडा वेळाने थोडी थोडी गोल गोल फिरवावी लागते. दळून पडणाऱ्या पिठाचे छोटे छोटे डोंगर होतात. गोल गोल नाही फिरवले तर एकाच मोठ्ठा डोंगर होऊन पीठ खाली सांडण्याची शक्यता असते. घमेली जर धान्याने काठोकाठ भरलेली असेल तर मात्र नुसती गोल गोल फिरवून भागात नसे. थोड्या वेळाने हाताच्या पंज्याने पीठ दाबत राहावे लागते. म्हणजे मग ते पीठ नीट मावते त्या घमेलीत, नाहीतर सांडले जाणार. डबा असेल तर त्यातही तसेच पीठ दाबत राहावे लागते थोडा वेळाने. असे करत आपले धान्य किंवा आपल्या दळणातील एक धान्य संपले की ती घमेली तिथून काढून, लगेच दुसरी ठेवावी लागे नाहीतर दोन पीठं एकत्र होण्याची शक्यता किंवा दुसऱ्याचे पीठ आपल्या घमेलीत पडण्याची शक्यता. 

                                                                     यात एक फारच गमतीचा भाग होता. मला फारच मजेशीर वाटे ते सगळे बघायला. आत हे दोन्ही काका दिवसभर चक्कीतच असत. आणि चक्कीत दिवसभरात कितीतरी किलो पीठ दळुन होत असे. बर हे सगळे चालू असतांना कितीतरी पीठ सारखे उडत असे. हे काका डोक्याला छाटी किंवा रुमाल बांधत. त्यामुळे त्यांचे डोक्यावरील केस नीट राहत असतील. पण भुवई, पापणी, मिशी आणि हातावरील केसांवर ह्या उडणाऱ्या पिठाचे कण सतत बसत असत. ते पूर्ण पांढरे होऊन जात आणि फारच मजेशीर दिसत असे. मज्जा वाटायची हे सगळे बघतांना. पण तिथे त्यांच्या समोर उभे राहून हसण्याची सोय नव्हती. असं वाटे त्यांना कळलं आपण त्यांना हसतोय तर ते चिडतील, रागावतील. दुसरा भाग म्हणजे अगदी या चक्की समोरील रस्त्यावरून जरी चालत गेले तरी पिठाचा एक विशिष्ट वास येत असे, मला फार आवडे हा पिठाचा वास. 

                                                                    या दोन्ही मशीन विजेवर चालणाऱ्या होत्या. पण त्यात धान्य दळण्यासाठी प्रत्येकी दोन दगड होते. धान्य दळून दळून काही काळाने ते गुळगुळीत होत. मग ते बाहेर काढून त्यांना 'टाकावुन' घ्यावे लागत असे(टाकवण्याबद्दल ची माहिती दुसऱ्या एका सविस्तर लेखात येईल, तेव्हा ते वाचता येईल). अशा वेळी ते दगड बाहेर काढून ठेवलेले दिसत आणि तितक्या वेळ धान्य दळून मिळत नसे. हे दृश्य त्या दिवशी त्या रस्त्यावरून आले गेले तर बघायला मिळत असे. आता हे सगळे किती दिवसांनी होत असे, किती वेळ लागत असे हे मला अजिबातच माहिती नाही. 

                                                                   मग हे दळलेले पीठ  डोक्यावर ठेवून चालत येऊन, घराचे दोन मजले चढून यावे लागे. लगेच दळलेले पीठ आणले तर ते पीठ खूप गरम असे आणि त्यामुळे त्या घमेल्या सुद्धा तापून जात त्या गरम पिठामुळे. अक्षरशः चटका लागत असे पिठाचा आणि घमेल्यांचा सुद्धा. घरी आल्यावर परत कुणाच्या तरी मदतीने या घमेल्या  उतरवून जमिनीवर ठेवल्या जात. हे करतांना डोक्यावरील चुंभळ जवळ जवळ खाली पडूनच जात असे. मग एक एक घमेली, त्या चळतीवरून उतरवून खाली ठेवली जात असे आणि प्रत्येक घमेलीतील पीठ मध्यभागी, अगदी तळापर्यंत उकरून ठेवले जात असे. परत तो पिठाचा छान वास घरभर पसरत असे. पीठ असे उकरून ठेवल्याने पीठ लवकर गार होण्यास मदत होत असे. चक्कीत दळण्यासाठी जी कोणी व्यक्ती जात असे, त्या व्यक्तीच्या अंगावर सुद्धा खूप पीठ असे, चक्कीत असतांना उडालेले. घरी आल्यावर कपडे बदलणे आणि हात, पाय, तोंड धुतल्याशिवाय पर्यायच नसे. 

                                                                  तासा दोन तासात ही सगळी पीठं गार होऊन जात पूर्णपणे. मग प्रत्येक पीठ चाळणीने चाळुन घेतले जात असे. हे करतांना परत स्वयंपाक घरात आणि गाळणाऱ्या व्यक्तीच्या अंगावर पीठ उडत असे आणि परत एकदा घरात, या पीठाचा छान वास दरवळत असे. मग त्या त्या पीठाचे डबे काढून ते ते पीठ भरले जात असे. पीठ डब्यात टाकले की मावत नसे, मग ते तळव्याने दाबून दाबून भरावे लागे, सगळे पीठ मावावे म्हणून. फारच मस्त वाटते असे पीठ दाबतांना, तळवा आणि बोटांखालचे पीठ दाबले जात असे आणि बोटांच्या फटींमधून पीठ वर येत असे. तळव्याला एक प्रकारचा छान मऊ मऊ स्पर्श होत असे त्या पिठाचा, त्यामुळे एक वेगळ्याच प्रकारच्या गुदगुल्या झाल्यासारखे वाटे.  एक प्रकारचा छान खेळच! 

                                                                 कधी कधी घाईने एखादेच पीठ दळून आणायचे असे. अशा वेळी आम्ही मुली जात असू. घमेली एकच आणि छोटीशीच असली तरी आम्हालापण चुंभळ हवीच असे. सगळं मम्मी करते तसेच आम्हालाही करायचे असे. मग मम्मी त्यातल्या त्यात थोडा छोटा रुमाल काढून त्याची चुंभळ करून देत असे आम्हाला. काही वेळा आमचा लाडका काका सुद्धा असे आमच्या बरोबर. ह्याला एक खोड  होती. कुठलेही धान्य असो आपला नंबर लागेपर्यंत याचे अखंडपणे दोन-चार, दोन-चार, धान्याचे दाणे तोंडात टाकून खाणे चालू असे. 

©आनंदी पाऊस 

(घरातील गमती जमती)

२० एप्रिल २०२०

दळण 

(गरजे प्रमाणे धान्य घमेल्यात काढून ठेवणे म्हणजे दळण )

पितळी शेर धान्य मोजण्यासाठी 

लोखंडी शेर 

चुंभळ 

दळलेले पीठ घमेलीत पडतांना 

डोंगर तयार होतात ते असे 

पिठाची सार्वजनिक चक्की 

पिठाची सार्वजनिक चक्की

पिठाची सार्वजनिक चक्की