खास कामं आणि व्यक्ती (घरातील गमती जमती)

खास कामं आणि व्यक्ती 

(घरातील गमती जमती)

      आमच्या बाबांनी साधारण एकोणीसशे बावन्न मध्ये खादीचे दुकान सुरु केले , "सर्वोदय खादी भांडार" . ते स्वतः कायम खादीच वापरत , डोक्यावर पांढरी गांधी टोपी , लांब पांढरा सदरा आणि पांढरे धोतर . यात कधीच , कुठल्याच कारणाने बदल झाला नाही . अगदी घरातील लग्नकार्य असले तरीही ते हेच कपडे घालणार आणि पायात काळी जुती . 

                         सकाळी साधारण आठ-साडेआठ पर्यंत जेवण वगैरे आटोपून दुकानात जात . दुकानात पांढरे , रंगीत खादीचे कापड , मोठे रुमाल (पंचा) , छाटी(डोक्याला बांधण्याचे रुमाल , हे हात रुमालापेक्षा मोठे असतात) आणि रुमाल वगैरे विकले जात असे . पण यासोबत गांधी टोप्या आणि बंडी (खादीचे शिवलेले बनियन) सुद्धा विकायला असत . या गांधी टोप्या आणि बंड्या दुकानातच शिवल्या जात असत . हे सगळे शिवत असत आमचे 'हरी मामा' . हरी मामा म्हणजे आमच्या आईचे(आजीचे) बंधू . हरी मामा सुद्धा एकदम उंच बाबांसारखे , पण शरीरयष्टी मात्र एकदम शिडशिडीत . यांचा पेहराव सुद्धा अगदी बाबांसारखा , गांधी टोपी , लांब खादीचा सदरा , डोक्यावर गांधी टोपी(सगळे पांढऱ्या रंगाचे) आणि पायात  मात्र हे चप्पल घालत तेव्हढाच काय तो फरक . हे दुकानात बाबांबरोबर दिवसभर असत , त्यांच्या मदतीला . दुकानातील साफसफाई पासून सगळी काम हे करत आणि हो , दुकानात खोजा होता , पिण्याच्या पाण्यासाठी , तो सुद्धा तेच भरून ठेवत . मग आम्ही जर का दुकानात गेलो तर कधीच या खोजातील पाणी पिण्याची संधी सोडत नसू आणि एकमेकींना चिडवण्याची सुद्धा , "शी ! सिंहाने उलटी केली आणि तीच पितेय ." पण पंधरा दिवसातून एकदा दीड-दोन तासासाठी घरी येत हरी मामा , एका खास कामासाठी . आजच्या लेखात या खास कामाची गोष्ट . 

                          माझ्या आठवणी प्रमाणे ते साधारणपणे दुपारून येत असत . जेव्हा दुकानात जरा शांततेची वेळ असे . यांच्या या खास कामासाठी सुद्धा त्यांना घरी आले की बरीच पूर्व तयारी करावी लागे . आता तुम्हाला वाटेल एव्हढे कसले काम आणि त्याची काय ही पूर्व तयारी ? तर हे काम म्हणजे बाबांच्या कपड्यांना इस्त्री करणे . कपडे म्हणजे सदरा आणि टोपी . धोतर मात्र ते इस्त्रीशिवायचं घालत . पण ते धोतर सुद्धा त्यांना एकदम पांढरे शुभ्र आणि एकही सुरकुती नसलेले लागे . यासाठी त्यांचे धोतर धुवून झाले की त्याला नीळ केली जात असे रोजच्या रोज . मग घट्ट पिळून , छानपैकी जोर-जोरात झटकून , त्यावरील सगळ्या सुरकुत्या घालवून मगच वाळत घातले जात असे . सदरे आणि टोप्या , साधारण पंधरा दिवसांनी सगळ्या एकदम धुतल्या जात आणि त्यांना सुद्धा नीळ केली जात असे . 

                            आता तुम्हाला वाटेल साधी इस्त्री तर करायचीय, त्यासाठी कसली आणि काय पूर्व तयारी ? तर तेव्हा आमच्याकडे विजेवर चालणारी इस्त्री नव्हती . कोळश्यावर चालणारी , भोंग्याची इस्त्री होती . मग ही सुद्धा लोखंडी शेगडी सारखी पेटवायला ठेवावी लागे आधी . ती हवी तशी पेटेपर्यंत , ते घरातली तयारी करत . आमच्याकडे दोन झोरे होते , झोऱ्या म्हणजे सतरंजीच पण बऱ्यापैकी मऊ . तर आधी जमिनीवर एक कडक सतरंजी , मग त्यावर हा एक झोऱ्या आणि त्यावर एक चादर असे सगळे एकावर एक टाकून अंथरवून घेत . सगळं आणि सगळ्या बाजूंनी चांगले ताणून घेतले जाई , जेणे करून त्यावर एकही सुरकुती राहणार नाही . एका भांड्यात पाणी . आणि दुसऱ्या एका चादरीवर धुतलेले सदरे आणि टोप्या . त्यांच्या बसायच्या जागेच्या उजव्या बाजूला एक लोखंडी मांडोळी ठेवत , इस्त्री वापरात नसेल , तेव्हा त्यावर ठेवण्यासाठी ह्या मांडोळीचा उपयोग होत असे . मांडोळी म्हणजे जाड लोखंडाच्या पट्टीचे कडे . अशी सगळी मांडामांड झाली की मग तिकडे इस्त्री हवी तशी पेटली की नाही ते बघत . 

                             मग ती पेटलेली इस्त्री घरात आणून , त्या मांडोळीवर ठेवत . तिच्या बाजूला बसून मग त्यांचे काम चालू होत असे . आधी एक-एक करून प्रत्येक सदरा आणि टोपी वर पाणी मारून घेत . एकदा का सगळ्या कपड्यांवर पाणी मारून झाले की खऱ्या इस्त्रीच्या कामाला सुरुवात होत असे . आधी टोप्यांना इस्त्री करत की सदाऱ्यांना ते नीट आठवत नाही . पण टोप्या म्हणजे एकदम छोट्या-छोट्या , त्यामुळे टोप्यांना इस्त्री भराभर होत असे . मात्र त्या प्रत्येक टोपीच्या घड्या एकदम बरोब्बर व्हायला हव्यात , तरच इस्त्री नीट झाली म्हणायची . 

                               सदऱ्यांचे काम मात्र जरा किचकट . सदरे म्हणजे चांगलेच लांब , म्हणजे जवळजवळ गुडघ्याच्या अगदी थोडे वरपर्यंत आणि बाह्या सुद्धा पूर्ण हातभार लांब अगदी मनगटापर्यंत . सदऱ्याला समोर वरच्या बाजूला ५-६ बटन , आणि त्याखाली मात्र ती बटन पट्टी तशीच खालपर्यंत दुमडलेली असे . तर सदऱ्याला इस्त्री करतांना ही पट्टी अगदी बरोब्बर तशीच्या तशीच खालपर्यंत सरळ रेषेत व्हायला हवी . पण मामांना वर्षानुवर्षांची सवय , त्यामुळे त्यांच्याकडून इस्त्री अगदी बरोब्बरच होणार ! पण खरंच हे काम वाटते तितके सोप्पे नव्हते . आताच्या विजेरी इस्त्र्या वजनाला एकदम हलक्या , ही तर लोखंडाची आणि भलीमोठी , त्यामुळे खूपच जड . पुन्हा त्यात पेटते निखारे . ही इतकी जड इस्त्री उचलून , इस्त्री करायची म्हणजे फार मेहनतीचे काम . आपल्याच्यानं इस्त्री उचलणेच होणार नाही , पुढची बातच सोडा . 

                              अर्थातच आम्हाला या सगळ्या जवळ जायची मुभा नसे . एक तर ती धगधगत पेटलेली इस्त्री आणि दुसरे म्हणजे पांढरे स्वच्छ धुतलेले आणि इस्त्री चालू असलेले किंवा काही पूर्ण झालेले कपडे . गरम इस्त्रीचा चटका लागण्याची शक्यता , पांढऱ्या कपड्यांना आमचे हात लागून त्याला डाग लागण्याची शक्यता आणि इस्त्री झालेले कपडे  विसकटण्याची शक्यता . पण एकदा का पेटलेली इस्त्री घरात आली आणि कपड्यांना इस्त्री करायला सुरवात झाली की एक आवाज येत असे चर्रर्रर्रर्र ........ पाणी मारलेल्या कपड्यांवर , गरम गरम इस्त्री ठेवल्यावर . अजुनी ऐकू येतो मला तो आवाज ! आणि दुसरे म्हणजे त्याचा वास , अहाहा ! मला अजुनी आवडतो , कपड्याना इस्त्री करतांनाचा वास ! इकडे कर्नाटकात अजूनही तशाच कोळशाच्या इस्त्र्या वापरल्या जातात . जागोजागी हे लोक लोटगाडीवर त्यांचे इस्त्रीचे दुकान थाटून उभे असतात . येता-जाता तो छान वास येत असतो आणो मला परत काही क्षण ते भूतकाळातील सुगंधी क्षण जगायला मिळतात !

                               असे करत करत सगळ्या टोप्या आणि सदाऱ्यांना इस्त्री झाली की मग ते सगळे कपडे त्यांच्या कपाटात नीट ठेवायचे . इस्त्री परत बाहेर नेवून त्यातील अजुनी धगधगणाऱ्या निखाऱ्यांवर पाणी शिंपडून ते विझवायचे , इस्त्री स्वच्छ करून ठेवायची . घरात इस्त्री साठी अंथरलेले सगळे उचलून घड्या करून जागच्या जागी ठेवायचे , की मग त्यांचे काम पूर्ण होत असे . मग थोडावेळ बसून सगळ्यांशी गप्पा गोष्टी करत चहा-खाणे करून ते दुकानात परतत असत . 

                                

©आनंदी पाऊस 

घरातील गमती जमती 

१८ जाने २०२०

कोळश्यावर चालणारी इस्त्री 

कोळश्यावर चालणारी इस्त्री 

गांधी टोपी 

आमचे हरी मामा